سرویس جنگ نرم مشرق - تحریم‌های آمریکا در تاریخ ۱۳ آبان (هم‌زمان با سال‌گرد اشغال سفارت این کشور در تهران)، به طور کامل علیه ایران اجرایی شد و اکنون واشینگتن به طور یک‌جانبه به شرایط پیش از توافق هسته‌ای با تهران بازگشته است. دور جدید تحریم‌ها صنعت نفت و حوزه بانکی ایران را نشانه گرفته‌اند و خود آمریکایی‌ها معتقدند شدیدترین تحریم‌های تاریخ علیه یک کشور به شمار می‌روند. با این حال، از آن‌جایی که ترامپ از ماه‌ها پیش اعلام کرده بود تحریم‌ها را به طور کامل علیه جمهوری اسلامی بازخواهد گرداند، دولت ایران نیز زمان کافی برای پیدا کردن مسیرهای موجود برای دور زدن این تحریم‌های یک‌جانبه را داشت.
سلام خوزستان
انتشار اخبار سیاسی- اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی خوزستانسلام خوزستان
انتشار اخبار سیاسی- اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی خوزستانتکتک تحریم‌های ترامپ را می‌توان دور زد/ نقش پیاده‌روی اربعین در مقابله با محدودیت‌های ارزی +عکس
یک اندیشکده آمریکایی با برشمردن راه‌های پیش روی ایران برای دور زدن تمام تحریم‌های آمریکا، اذعان می‌کند که جمهوری اسلامی طی ۴۰ سال گذشته نشان داده راه غلبه بر تحریم‌ها را بلد است.
کارشناسان بین‌المللی و به خصوص آمریکایی بارها تأکید کرده‌اند که تحریم‌های دولت ترامپ هر اندازه هم که شدید باشد، هرگز به قوت تحریم‌های سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ توسط دولت اوباما و تا پیش از توافق هسته‌ای نخواهد رسید[۱]، چراکه این‌بار، آمریکا به طور یک‌جانبه اقدام به تحریم ایران کرده است و شاهد حمایت متحدان سابق خود در اروپا و حتی هم‌سویی کشورهای روسیه و چین (چنان‌که با اوباما همکاری کرده بودند) نخواهد بود. در همین‌باره، اندیشکده شناخته‌شده و تأثیرگذار «شورای آتلانتیک» طی گزارشی با عنوان «ایران چگونه بر تحریم‌های آمریکا غلبه خواهد کرد[۲]» به راه‌های متعدد ایران (در گذشته و آینده) برای دور زدن تحریم‌ها اشاره کرده است. نویسندگان این گزارش، «باربارا اسلاوین» مدیر «برنامه آینده ایران» در شورای آتلانتیک و از شناخته‌شده‌ترین کارشناسان امور ایران در آمریکا، و «هالی داگرس» دبیر وب‌سایت «ایران‌سورس» در «مرکز استراتژی و امنیت اسکوکرافت» این اندیشکده است که هر دو تا کنون به ایران سفر کرده‌اند. خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات این گزارش، در ادامه خدمت مخاطبین محترم ارائه می‌شود.
تحریم‌های بانکی
اسلاوین و داگرس پس از اشاره مختصری به تأثیرات تحریم‌ها بر اقتصاد و ارزش ریال ایران می‌نویسند که تهران با به خاطر آوردن این‌که چگونه از موج شدیدتر تحریم‌ها در دوران ریاست‌جمهوری اوباما جان سالم به در برد، این‌بار هم خواهد توانست بر تحریم‌ها غلبه کند. این دو کارشناس آمریکایی ابتدا راه‌های ایران برای دور زدن تحریم‌های بانکی آمریکا را یادآور می‌شوند:
رضا ضراب، ترکیه: «رضا ضراب» تاجر ایرانی-ترکیه‌ای است که با استفاده از بانک‌ها، کمپانی‌ها و شرکت‌های صوری، میلیاردها دلار پول از ترکیه به ایران منتقل کرد. وی ماه نوامبر سال ۲۰۱۷ [پس از دست‌گیری و دو سال حبس در آمریکا] با مقامات آمریکایی توافق کرد[۳] که [در ازای تخفیف در حکمش] به آن‌ها در محکوم کردن [مهمت هاکان آتیلا] معاون سابق مدیرکل بانک دولتی «هالک‌بانک» ترکیه به اتهام نقض تحریم‌های ضدایرانی کمک کند[۴].
بانک فیوچر، بحرین: ماه آوریل سال ۲۰۱۸، مشخص شد که بانک «فیوچر» بحرین با جعل اسنادی به منظور پنهان کردن تجارت میان تهران و شرکای خارجی‌اش، به ایران برای مخفی کردن انتقال ۷ میلیارد دلار به این کشور بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۵ کمک کرده است. یکی از راه‌های انجام این کار، اصطلاحاً «سیم‌لخت‌کنی[۵]» به معنای حذف یا تغییر اطلاعات شناسایی یک انتقال بانکی است. به عنوان مثال، بانک ملی ایران (یکی از سهام‌داران ایرانی بانک فیوچر بحرین) به بانک‌دارهای فیوچر پیام داده بود که هنگام انجام تراکنش‌ها، نامی از بانک ایرانی نبرند، از کد معرف این بانک استفاده نکنند، و تراکنش‌ها را نیز از مسیر نیویورک عبور ندهند[۶]. سیم‌لخت‌کنی یکی از روش‌های رایج برای دور زدن [تحریم‌ها یا قوانین خاص] محسوب می‌شود.
بانک پیلاتوس، مالت: پیلاتوس یک بانک خصوصی مستقر در کشور مالت است که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۴ تحریم‌های ایران را دور می‌زد. این بانک اقدام به پول‌شویی بیش از ۱۱۵ میلیون دلار در قالب تراکنش‌های انتقال بانکی از بانک‌های غربی به کمپانی‌های ایرانی از طریق یک پروژه مسکن در ونزوئلا کرد[۷]. مالک این بانک، «علی صدر [هاشمی‌نژاد]» یک تبعه ایرانی است که از پاسپورت کشور «سنت کیتس و نِویس» و آدرسی در امارات استفاده می‌کرد.
شورای آتلانتیک به افتتاح حساب توسط ایران در بانک‌های خصوصی عراق[۸] (رسماً متعلق به شهروندان عراقی، لبنانی و سوری) برای مقابله با تحریم‌های سال ۲۰۱۲ علیه بانک مرکزی و برخی مؤسسه‌های مالی دیگر ایرانی نیز اشاره می‌کند و درباره استفاده تهران از کشورهای کوچک برای دور زدن تحریم‌ها می‌نویسد:
ماجرای علی صدر نمونه‌ای از استفاده ایرانیان ثروتمند و مرتبط با دولت ایران از طرح‌های «پاسپورت برای سرمایه‌گذاری» است. تهران مرتباً از کشورهای کوچکی نظیر سنت کیتس و نویس، جزایر قمر [یا کومور] و «آنتیگوآ و باربودا» برای دور زدن تحریم‌ها استفاده می‌کند. تبعه‌های ایرانی عموماً پاسپورت این کشورها را می‌خرند تا با استفاده از آن، در خارج از ایران شرکت ثبت کنند و حساب‌های بانکی باز نمایند. دولت ایران اگرچه ملیت دوگانه را به رسمیت نمی‌شناسد و رسماً اجازه داشتن پاسپورت دوم را به تبعه‌های خود نمی‌دهد، اما به تاجران سرشناس خود بی‌سروصدا اجازه دریافت پاسپورت دوم را داده است[۹]. جزایر قمر، کشوری کوچک در نزدیکی سواحل آفریقا، بیش از ۱۰۰۰ پاسپورت برای افراد متولد ایران صادر کرده است. بسیاری از این پاسپورت‌ها بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۷ صادر شده و اکثر آن‌ها در اوج تحریم‌های چندجانبه علیه ایران خریداری شده‌اند.
تحریم‌های ارزی
نویسندگان گزارش، تحریم‌های ارزی را نیز یکی دیگر از موانع بزرگ بر سر راه تجارت با ایران توصیف می‌کنند و با اشاره به استقبال ایران از استفاده از ارزهای محلی برای تجارت دوجانبه با کشورهای دیگر و کنار گذاشتن دلار، به برخی احتمالات موجود در این‌باره اشاره می‌کنند:
روسیه: روسیه بارها درباره فاصله گرفته از دلار آمریکا با ایران مذاکره کرده است. در این میان، تمهیداتی برای ایجاد یک «شبکه پرداخت یک‌پارچه منطقه‌ای» نیز دارد اندیشیده می‌شود که می‌تواند شامل کشورهای شوروی سابق در آسیای مرکزی شود و ترکیه نیز ممکن است به آن بپیوندد[۱۰].
چین: چین به عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت و بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران، اخیراً یک بستر خرید نفت بر مبنای یوان را فراهم کرده است[۱۱]، اگرچه تجارت با ایران در صدر دلایل پکن برای فراهم کردن این بستر نیست[۱۲] [و چینی‌ها به دنبال قدرت بخشیدن به ارز خود هستند].
اتحادیه اروپا: ژان کلود یونکر، رئیس کمیسیون اروپا، نیز اعلام کرده است که اتحادیه اروپا برنامه دارد تا استفاده از یورو در تجارت بین‌المللی خود، به ویژه برای خرید نفت و گاز، را افزایش دهد. اروپا ماه‌هاست که به دنبال راه‌اندازی یک مکانیسم انتقال الکترونیکی پول[۱۳] جایگزین است که وزارت خزانه‌داری آمریکا توانایی مسدود کردن آن را نداشته باشد[۱۴]. از آن‌جایی که بانک‌های تجاری، دیگر نمی‌توانند با بانک مرکزی ایران و بسیاری از مؤسسه‌های مالی تحریم‌شده در کنسولگری تراکنش انجام بدهند، اروپا بیش از پیش به بانک‌های مرکزی خود تکیه کرده و معتقد است دولت ترامپ هرگز یک بانک مرکزی اروپایی را تحریم نخواهد کرد[۱۵]. اگرچه کمپانی‌های بزرگ بعید است از این مکانیسم استفاده کنند، اما این سازوکار ممکن است تجارت بشردوستانه و سایر روابط تجاری مشروع میان کمپانی‌های کوچک و متوسط با ایران را تسهیل نماید.
ارز رمزی: ایران اخیراً مجوز استخراج بیت‌کوین و دیگر ارزهای رمزی مشهور را صادر کرد. بانک مرکزی ایران در حال حاضر مشغول آماده‌سازی یک چارچوب سیاستی در رابطه با استفاده از ارزهای رمزی برای تجارت خارجی است[۱۶]. حتی صحبت‌هایی درباره ایجاد یک ارز رمزی ملی در ایران نیز شنیده می‌شود (اگرچه کشورهایی مانند ونزوئلا در این مسیر، نتایج ناامیدکننده‌ای گرفته‌اند). مقامات ایرانی می‌گویند این ارز مرزی ملی [اگر به وجود بیاید] مانند بیت‌کوین خواهد بود، اما فقط استفاده از آن فقط برای بانک‌ها و شرکت‌های ایرانی امکان‌پذیر است[۱۷].
حواله: اتباع ایرانی هم‌چنین روی استفاده از حواله نیز حساب باز می‌کنند. حواله شیوه‌ای سنتی در بانک‌داری است که در آن، صرافی‌ها پول نقد را به حساب‌های بانکی انتقال می‌دهند. به طور معمول، این پول به بانک‌های کشورهایی مانند ترکیه و امارات منتقل می‌شود و معادل آن از طریق «وایر» به حساب بانکی مدنظر در غرب، از جمله در آمریکا، منتقل می‌شود. به این ترتیب، مبدأ ایرانی پول، غیرقابل‌ردیابی می‌شود[۱۸].
تحریم‌های نفتی
اسلاوین و داگرس با تأکید بر این‌که هدف دولت ترامپ مبنی بر به صفر رساندن صادرات نفت ایران، دست‌نیافتنی است، به انگیزه‌هایی اشاره می‌کند که ایران به خریداران نفت خود می‌دهد تا هم‌چنان نفت مورد نیاز خود را از تهران بخرند. این انگیزه‌ها شامل تخفیف در قیمت نفت، حمل رایگان، ارائه بیمه‌نامه ایرانی برای نفت‌کش‌ها و استفاده از نفت‌کش‌های ایرانی برای صادرات به کشورهایی مانند چین[۱۹] و هند[۲۰] می‌شود. شورای آتلانتیک در همین‌باره به موارد زیر اشاره می‌کند:
چین: چین یکی از کشورهایی است که تصمیم گرفته اهمیتی به فشارهای آمریکا ندهد. کمپانی‌های نفتی این کشور (کمپانی دولتی «ژوهای ژنرونگ» و گروه «ساینوپک» بزرگ‌ترین پالایشگر آسیا) اکنون نفت خود را سوار بر تانکرهای «شرکت ملی نفت‌کش ایران» تحویل می‌گیرند. طی ماه جولای، تمام ۱۷ نفت‌کشی که نفت خام ایران را به چین بردند، متعلق به همین شرکت بودند[۲۱].
هند: تن دادن به خواسته‌های آمریکا در تحریم ایران برای دهلی‌نو کار ساده‌ای نیست. قرابت جغرافیایی میان هند و ایران به کاهش هزینه‌های انتقال نفت کمک می‌کند و پالایشگاه‌های هندی نیز به طور ویژه برای پالایش نفت ایران طراحی شده‌اند و جایگزین کردن نفت ایران با نفت کشوری دیگر برای این پالایشگاه‌ها دشوار است. بر همین اساس، برخی مقامات ارشد هند رُک‌وراست اعلام کرده‌اند که کشورشان واردات نفت خود از ایران را به طور کامل قطع نخواهد کرد، چراکه این کار غیرممکن است[۲۲].
اتحادیه اروپا: برخی از واردکنندگان نفت ایران پیشنهاد داده‌اند تا از طریق تبادل نفت در ازای کالا، از این کشور نفت خریداری کنند. به گفته مقامات ایرانی، حتی اتحادیه اروپا نیز در نظر دارد از این روش استفاده کند[۲۳]. در دوره قبلی تحریم‌ها، مبالغ پرداختی در ازای نفت ایران، در حساب‌های بانکی خارجی مسدود و یا به عنوان اعتبار برای خرید کالاها و خدمات محلی [در کشور خریدار نفت] مورد استفاده قرار می‌گرفت. این روش به ویژه برای فروش نفت به چین بسیار رایج بود[۲۴].
روسیه: روسیه نیز در حال بررسی استفاده از روش نفت در ازای کالا برای تجارت با ایران است[۲۵]. این کشور در فکر خرید نفت ایران و سپس فروش مجدد آن به کشورهای ثالث به اسم نفت روسی نیز هست. این نوع تبادلات نفت در صنعت نفت، حتی در موارد بی‌ارتباط با تحریم نیز رایج است.
دو نویسنده شورای آتلانتیک راه‌های دیگری را نیز برای دور زدن تحریم‌های نفتی آمریکا خاطرنشان می‌کنند که از این قرارند:
در همین‌باره بخوانید:
فوربز: ایران صادرات نفتش را مخفی می‌کند
توافق محرمانه ایران با روسیه برای صادرات نفت؟
نقش همسایه‌ها، کول‌برها و «شوالیه‌های سیاه»
اسلاوین و داگرس گزارش خود را با توضیح نقش همسایگان ایران، از جمله عراق و افغانستان، کول‌بَرهای کُرد، و هم‌چنین برخی کشورهای اروپای شرقی در دور زدن تحریم‌های آمریکا در گذشته ادامه می‌دهند:
افغانستان: طی دور قبلی تحریم‌ها، ایران از بانک‌های افغانستان برای پرداخت هزینه واردات خود استفاده می‌کرد. رئیس اتحادیه صرافی‌های افغانستان سال ۲۰۱۲ گفته بود ریال «با کامیون از مرز عبور می‌کند» و سپس در افغانستان به دلار تبدیل می‌شود[۳۱]. ماه سپتامبر سال ۲۰۱۸ نیز یک صراف در کابُل به خبرگزاری اقتصادی بلومبرگ گفت خود او چمدان‌های پر از پول را با تاکسی از یک گذرگاه دوردست مرزی به ایران می‌برد. این صراف می‌گفت طی دو یا سه بار رفت‌وآمد، حدود ۲۲۰ هزار دلار پول را جابه‌جا می‌کند[۳۲]. طبق گزارش رویترز، هر روز ۲ تا ۳ میلیون دلار از افغانستان به ایران منتقل می‌شود[۳۳]. این در حالی است که این تنها یک نمونه از راه گریزهایی است که ایران از آن‌ها برای واردات طلا و ارز استفاده می‌کند.
عراق: ایرانی‌ها در عراق نیز دلار می‌خرند. حدود ۲/۶ میلیون ایرانی [از جمله در قالب پیاده‌روی اربعین] سال ۲۰۱۷ برای زیارت مکان‌های مقدس شیعیان در کربلا و نجف، به عراق سفر کردند [و می‌توانند با خرید دلار، این ارز را وارد کشور خود کنند]. اگرچه دولت عراق تلاش دارد تا خرید دلار توسط ایرانی‌ها در صرافی‌های عراق را دشوارتر کند، اما از سوی دیگر، بغداد به دنبال دریافت معافیت تحریمی از آمریکا نیز بوده است تا بتواند به خرید نفت از ایران ادامه دهد، چراکه برای نیروگاه‌های برق خود (کنسولگری ۴۰ درصد از برق این کشور را تأمین می‌کنند) به نفت ایران نیاز دارد[۳۴]. علاوه بر دلار، اغلب کالاهایی که در دور قبلی تحریم‌ها از طریق امارات و عمان وارد ایران می‌شدند، پس از سخت‌گیری‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا، اکنون از طریق عراق به ایران وارد می‌شوند[۳۵].
کول‌بَرها: یکی از تاکتیک‌های ایران برای دور زدن تحریم‌ها که عمدتاً نادیده گرفته می‌شود، استفاده از کول‌برهاست. به عنوان نمونه، به خدمت گرفتن کُردهای عراق (که برای آشنایان خود در مناطق کردنشین ایران پول و غذا می‌آورند) می‌تواند اقدامی بسیار سودآور [با هدف وارد کردن ارز یا کالا به ایران] باشد[۳۶]. کول‌برها از نسل‌ها قبل وجود داشته‌اند و اطلاعات دولت ایران نشان می‌دهد حدود ۶۸ مجوز ویژه نیز توسط وزارت کشور برای کردهای ایرانی صادر شده است تا پلیس مرزی جلوی آن‌ها را نگیرد[۳۷]. از ماه ژوئن سال ۲۰۱۸ به این سو، کول‌برها اجازه ورود به دفاتر گمرک در مرزهای نیمه‌رسمی ایران با عراق را پیدا کرده‌اند[۳۸].
شوالیه‌های سیاه: در گذشته، کشورهای اروپای شرقی نیز که روابط تجاری گسترده‌ای با ایران ندارند از مسیرهای دور زدن تحریم‌ها به شمار می‌رفتند. کشورهایی نظیر بلاروس، مجارستان و رومانی، طی دوره قبلی تحریم‌های ایران، این تحریم‌ها را «فرصتی سودآور» می‌دیدند و [به دلیل منفعت‌طلبی و عملاً کمک به کشور تحریم‌شده برای عبور از تحریم‌ها] به «شوالیه‌های سیاه» مشهور شدند[۳۹]. هنوز مشخص نیست این کشورها در این دوره جدید تحریم‌ها چه نقشی ایفا خواهند کرد.
ایران راه مقابله با تحریم‌ها را بلد است
شورای آتلانتیک در انتهای گزارش، بار دیگر به استفاده ایران از شرکت‌های صوری در کشورهای مختلف از جمله چین، عراق، لیختن‌اشتاین و امارات اشاره می‌کند[۴۰] و به نقل از وال‌استریت‌ژورنال مدعی می‌شود که به عنوان مثال، سپاه پاسداران در گرجستان ۱۵۰ کمپانی صوری دارد که به اسم شرکای گرجستانیِ این سازمان هستند[۴۱]. این اندیشکده آمریکایی برخی از تمهیدات ویژه جمهوری اسلامی برای کاهش تأثیرات تحریم‌های ظالمانه آمریکا بر مردم ایران را نیز به این ترتیب نام می‌برد:
◄ شرکت سرمایه‌گذاری‌های خارجی ایران برای حفاظت از واردات حیاتی مانند دارو اخیراً اقدام به خرید یک کارخانه دارویی ورشکسته در فرانسه به مبلغ ۳ میلیون دلار کرد. این شرکت ایرانی که ده‌ها حساب نقدی و سرمایه‌گذاری‌هایی به ارزش ۵ میلیارد دلار در ۲۲ کشور دنیا دارد، اولویت خود را تضمین دست‌رسی ایران به کالاها، خدمات و فناوری‌های اساسی قرار داده است. شرکت سرمایه‌گذاری‌های خارجی به طور خاص کارخانه فرانسوی را برای اطمینان از تداوم دست‌رسی تهران به داروهای مورد نیاز برای بیماری‌های عفونی خرید. به‌رغم معافیت‌های موجود [صرفاً روی کاغذ و در متن تحریم‌های آمریکا] درباره نیازهای بشردوستانه، واردات این داروها در گذشته مشکل‌ساز بود[۴۲]. شرکت ایرانی هم‌چنین در یک خانه بازرگانی در افغانستان، یک شرکت ساخت قطعات خودرو در برزیل، یک شرکت خط لوله در آلمان و حتی یک شرکت لیزینگ مالی در عمان نیز سرمایه‌گذاری کرده است. شرکت سرمایه‌گذاری‌های خارجی ایران در یک شرکت اماراتی نیز برای خرید تجهیزات تولید برق سرمایه‌گذاری کرده است[۴۳].
◄ مجلس ایران برای کاهش تأثیر تحریم‌ها بر مردم عادی در ایران، به فکر تصویب قوانینی برای افزایش واردات کالاهای اساسی و سپس عرضه آن‌ها با قیمت‌های ارزان‌تر افتاده است. به این ترتیب می‌توان گوشت، برنج، شکر و نان را از طریق کوپن‌های سهمیه‌بندی (که در طول جنگ ایران و عراق رواج داشت) توزیع کرد[۴۴]. این‌گونه اقدامات به آسیب‌پذیرترین اقشار ایرانی، یعنی افراد فقیر در روستا کمک خواهد کرد. ماه جولای، سازمان برنامه و بودجه ایران نیز یک بسته اجرایی را بررسی کرد که می‌تواند تأثیر تحریم‌ها را کاهش بدهد.
◄ پس از خروج شرکت‌های غربی از ایران [به دلیل وضع تحریم‌های آمریکا]، احتمالاً چین بیش‌ترین سود را کسب خواهد کرد. ماه آگوست زمانی که کمپانی «توتال» فرانسه از پروژه توسعه میدان پارس جنوبی خارج شد، شرکت ملی نفت چین بود که به عنوان جایگزین توتال در نظر گرفته شد. به همین ترتیب، اکنون که هند در حال بررسی طرح خروج سرمایه ۵۰۰ میلیون دلاری‌اش از پروژه توسعه بندر چابهار است، ممکن است چین جای این کشور را پر کند[۴۵
باربارا اسلاوین و هالیوود داگرس در بخش نتیجه‌گیری گزارش خود اذعان می‌کنند: «جمهوری اسلامی طی چهار دهه‌ای که از عمرش می‌گذرد، توانایی خود در جان سالم به در بردن از خفقان اقتصادی را نشان داده است؛ اکنون هم دارد خاک‌های نشسته روی کتاب «دور زدن تحریم‌ها»یش را می‌تکاند [و صرفاً دوباره به شرایط پیش از برجام برمی‌گردد].» این دو البته معتقدند مردم ایران با توجه به شرایط دشوار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کنونی، با مشکلات زیادی مواجه خواهند شد، اما تأکید می‌کنند از آن‌جایی که ترامپ مرتباً تهدید به خروج از توافق هسته‌ای و وضع دوباره تحریم‌ها می‌کرد، ایرانی‌ها دست‌کم یک سال برای طراحی واکنش خود به این اتفاق وقت داشته‌اند. به علاوه، دولت ایران این‌بار راحت‌تر می‌تواند آمریکا را مقصر دشمنی‌ها و تحریم‌ها معرفی کند، چراکه این واشینگتن بود که توافق هسته‌ای را نقض کرد.
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد