کارون در انتظار طرح علاج بخشی

کارون در انتظار طرح علاج بخشی/ آیا سد گتوند 'فیل سفید' خوزستان است؟

اهواز- ایرنا- مطالعات راهکارهای حل مشکل سد گتوند علیا در خوزستان توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور در حال انجام است و قرار است این راهکارها به زودی ابلاغ شود.

سد گتوند علیا، پرحاشیه ترین و گران ترین سد تاریخ کشور، چهارمین سال آبگیری خود را سپری کرد. مرداد سال90 بود که سد گتوند در میان مخالفت های کارشناسان و دوستداران محیط زیست افتتاح شد.
البته حل مشکل سد گتوند یکی از وعده های دولت یازدهم به خوزستانی ها بود. پیش از این، حسن روحانی رییس جمهور، در نخستین سفر استانی خود به خوزستان گفته بود که سد گتوند از ابتدای تشکیل دولت مایه نگرانی بوده و به این نتیجه رسیدیم که این سد مشکل دارد و دولت گزارش دقیقی درباره آن به مردم ارایه خواهد داد.
حالا که اتهام سد گتوند بالاخره ثابت شده و وزارت نیرو هم متقاعد شده که این سد، در بیمار شدن کارون شاهرگ حیاتی خوزستان سهیم است، قرار است سدگتوند مجازات شود. حبس یا اعدام؟ این سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور است که برای سرنوشت سدگتوند تصمیم گیری می کند.
اگر چه با وجود درخواست استاندار خوزستان، قطب علمی آب کشور در دانشگاه چمران اهواز در طرح جدید علاج بخشی سد گتوند جایگاهی ندارد و مطالعات به دانشگاه تهران سپرده شده، با این حال مطالعات اولیه تقریبا به پایان رسیده و قرار است در روزهای آینده راهکارهای نهایی درباره سرنوشت سد گتوند از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی اعلام شود.
آنطور که مدیرکل مدیریت بحران خوزستان می گوید: برای حل مشکل سد گتوند و شور شدن رودخانه کارون 'چند گزینه روی میز است'.
هاشم بالدی با بیان اینکه راهکار انتقال آب شور مخزن این سد به خلیج فارس منتفی شده، می افزاید: انتقال آب شور کف مخزن به حوضچه های تبخیری یکی از این راهکارهاست که نیاز به بررسی بیشتر به ویژه از نظر اثرات زیست محیطی، اجتماعی و سفره های آب زیرزمینی دارد.
وی می گوید:راهکارهایی برای حذف سد (bypass) نیز پیشنهاد شده است؛ به این معنی که آب کارون به وسیله یک تونل از سد منحرف شود.
وی توضیح می دهد: در این زمینه دو گزینه وجود دارد که یکی از آنها انحراف آب از 45 کیلومتری و دیگری از 35 کیلومتری سد است؛ بر اساس این راهکار، آب کارون دیگر وارد مخزن سد نمی شود اما مساله این است که هزینه اجرای این راهکار چهار هزار تا هشت هزار میلیارد تومان برآورد شده است.
بالدی اظهار می کند: مدیریت مخزن سدیا به عبارتی تخلیه مخلوطی از آب شور و شیرین مخزن گزینه دیگری است که پیشنهاد شده اما مورد قبول مسوولان استانی قرار نگرفته، زیرا هم اکنون این راهکار در حال اجراست و روی کاهش کیفیت کارون و افزایش شوری آب شرب و کشاورزی پایین دست رودخانه تاثیر خود را گذاشته است.
سید محمدرضا رضازاده مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران نیز در آخرین نشست خبری خود در پنجم مرداد، گفته بود: دولت تصمیم گرفت برای پایان دادن به تمامی حواشی و شایعات پیرامون سد گتوند، یک نهاد علمی و خارج از بدنه دولت (موسسه آب دانشگاه تهران) به بررسی این پروژه اقدام کند که تاکنون این گزارش ها به تصویب نهایی نرسیده است.
وی پذیرفته است که کارون رودخانه مهمی برای ایران است که باید با اعمال قوانین سختگیرانه احیا شود.

*پایان تلخ سدسازی در کارون
سد گتوند علیا، بلندترین سد خاکی کشور و آخرین سد روی رودخانه کارون در فاصله 25 کیلومتری شهر گتوند در شمال خوزستان قرار دارد که پیش از زمان آبگیری هم با حاشیه های بسیاری همراه بود. کارشناسان نسبت به تبعات این سد که گفته می شود به درستی جانمایی نشده، هشدار داده بودند.
ویژگی خاص زمین منطقه، از جمله سازند نمکی 'گچساران' که درون مخزن سد قرار گرفته و فروچاله های (sinkhole) متعدد همچنین وجود چند حلقه چاه نفت که هر چند یک بار نشت می کنند، مهم ترین چالش های سد گتوند بوده است.
انحلال نمک سازند گچساران بر اثر تماس با آب مخزن اما شرایط سد گتوند و رودخانه کارون و اراضی دشت خوزستان را بحرانی کرده است. تحقیقات دکتر مهدی قمشی از اساتید دانشگاه چمران در سال 92 نشان می دهد که با انحلال کوه های نمک این سازند، حدود هفت میلیون تن نمک پشت سد گتوند ذخیره شده است.
عضو هیات علمی دانشکده علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به انجام مطالعات علاج بخشی سد گتوند توسط دانشگاه تهران، می گوید: کمیته هایی برای بررسی موضوع تشکیل شده، مطالعات اولیه برای شناخت راه حل ها اکنون تمام شده و راه حل ها به سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور ارایه شده است.
مهدی قمشی می افزاید: سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور به عنوان کارفرمای این مطالعات، راهکارها را به سازمان های مرتبط ارایه کرده تا نظر آنها نیز جمع بندی شود.
مشاور استاندار خوزستان در امور آب با اشاره به چند راهکار ارایه شده در این مطالعات اظهار می کند: مدیریت مخزن، انتقال آب شور به حوضچه های تبخیری و حذف سد از گزینه های مطرح شده بوده است.
قمشی با اشاره به راهکار انتقال آب شور به حوضچه های تبخیری، اضافه می کند: این راهکار به شرطی که از نظر زیست محیطی به دقت بررسی و مطالعات دقیقی روی آن صورت گیرد، به نظر مناسب تر می آید.
استاد نمونه کشور همچنین می گوید: راهکار مدیریت مخزن این سد هم اکنون نیز در حال اجراست به این ترتیب که بخشی از آب شیرین در لایه های بالای مخزن سد و آب شور در لایه های پایین مخزن مخلوط و به پایین دست تخلیه شوند.
به گفته وی، در این گزینه قرار است وقتی دبی کارون زیاد باشد شورابه به پایین دست رها شود تا به این وسیله آب شور مخزن به تدریج و طی بیش از 10 سال تخلیه شود.
وی می افزاید: موافق مدیریت مخزن یا به عبارتی تخلیه آب شور به پایین دست نیستم.
وی با بیان اینکه با احداث سد گتوند بیش از 350 واحد به شوری آب کارون اضافه شده می گوید: با این راه حل و به این شکل نمی توان کارون را مدیریت کرد زیرا از این رودخانه به صورت دایم برای شرب و کشاورزی استفاده می شود و نمی توان در یک مقطع زمانی خاص آب شور به پایین دست تخلیه کرد.
وی اضافه می کند: مدیریت مخزن به این معنی است که مردم و کشاورزان خوزستانی تحمل خود را بالا ببرند؛ این در حالیست که شرایط فعلی کارون به هیچ وجه برای بهره برداران اعم از شهروندان و کشاورزان شرایط مناسبی نیست.

*50 سال کابوس نمکی
طرح جدید علاج بخشی سد گتوند یا به عبارت بهتر طرح علاج بخشی کارون از کابوس نمک، پس از آن به میان آمد که طرح های علاج بخشی پیشین اثر چندانی بر بهبود شرایط سد نداشت. 'پتوی رسی' به عنوان دیواره حایل میان سازند نمکی و آب مخزن، دوغاب رس فروچاه هایی با عمر چندین قرن و تعبیه شش دریچه برای تخلیه آب از ترازهای مختلف سد تاکنون اجرا شده است.
یک عضو هیات علمی گروه زمین شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز اما معتقد است: نقشه زمین شناسی منطقه نشان می دهد که سازند گچساران به شدت نمکی (halit) و انحلال پذیر است، علاوه بر این احتمال ریزش و لغزش نیز در آن وجود دارد.
این استاد دانشگاه که خواست نامش فاش نشود، اظهار می کند: گستره وسیعی از ساحل چپ مخزن سد در تماس با سازند گچساران است و تمام لایه های زیرین زمین در ساحل راست نیز به وسیله سازند گچساران پوشیده شده و در کل، سازند نمکی گچساران بخش وسیعی از منطقه را فراگرفته است.
وی تاکید می کند: آب مخزن سد هم به دلیل تبادل آب با رخنمون های نمکی سازند و هم به دلیل بارندگی فصلی تحت تاثیر انحلال نمک و شوری است.
این متخصص علوم زمین با بیان اینکه حجم ذخایر نمک این سازند باید به طور دقیق ارزیابی و برآورد شود، تصریح می کند: اینکه گفته می شود طی 10 یا 15 سال مدیریت مخزن و با تخلیه تدریجی آب شور مخزن می توان مشکل را حل کرد، تصور نادرستی است.
وی اظهار می کند: با انحلال نمک های سازند گچساران در دو سه سال، این ذخایر تمام نمی شود چرا که حجم آنها بسیار زیاد است و بطور قطع تا پایان عمر مفید سد هم دردسرساز است که در نتیجه با انحلال در آب، مخزن سد و به تبع آن رودخانه کارون را شور می کنند.
این استاد دانشگاه اضافه می کند: از سوی دیگر با گذشت زمان راهکارهایی که در گذشته اجرا شده همچون 'پتوی رسی' قابلیت خود را از دست می دهد و ممکن است دچار لغزش و ریزش جدی شود.
وی تاکید می کند: خطر ریزش همچنان پتوی رسی را تهدید می کند و با مساله لغزش و ریزش در منطقه نباید ساده انگارانه برخورد شود زیرا در این صورت با این حادثه شاهد تخریب کلی پتوی رسی و وقوع یک فاجعه زیست محیطی خواهیم بود که هیچ اقدام و راهکار اجرایی نمی تواند جلوی آن را بگیرد و تبعات آن اختلاط لایه های شور و شیرین آب مخزن سد است.
وی اظهار می کند: تنها راه حل، حذف سد(bypass) از طریق انحراف آب رودخانه به وسیله ساخت تونل است اما به نظر می رسد مجریان سد این راه حل را حیثیتی تلقی کرده و آن را نمی پذیرند.

*فیل سفید خوزستان
در حکایتی از گذشته معروف است که پادشاه یک کشور به پادشاه یک کشور دیگر یک فیل سفید هدیه می دهد، کسی که هدیه را پذیرفته، هزینه های زیادی را صرف نگهداری و خوراک این فیل سفید می کرد، نسل های مختلف بدون آن که بدانند این فیل سفید به چه درد می خورد هزینه های زیادی را برای آن متحمل می شدند و دلشان هم نمی آمد که آن را کنار بگذارند یا رها کنند زیرا می گفتند: 'حیف است تاکنون هزینه زیادی برای آن شده است و نمی توان آن را رها کرد!'.
فیل سفید در مدیریت استعاره از موضوعیست که هزینه زیادی برای آن شده و هیچ خاصیت مفیدی ندارد و از آن جهت کنار گذاشته نمی شود که صرفا برای آن هزینه شده است.
آیا 'سد گتوند' فیل سفید خوزستان است؟
گزارش از نادره وائلی زاده