یک تحلیل فرهنگی

نگاهی به عزاداری محرم در خوزستان

 مناسک محرم در مناطق مختلف کشور به شیوه‌های متفاوتی انجام می‌شود که بیان‌گر فرهنگ بومی مناطق آن منطقه است.یکی از مناطقی که این مناسک در آن‌ بسیار متفاوت برگزار می‌شود منطقه‌ی خوزستان است.در این منطقه،عزاداری زنان نیز به شکلی متفاوت از مردان برگزار می‌شود.

قاسم منصور آل‌کثیر، پژوهشگر فرهنگ مردم خوزستان در گفت‌و‌گو با ایسنا در این زمینه اظهار کرد:اگر به شمال، جنوب، غرب و شرق ایران سفر کنید یا حتی از شهری به شهر دیگر و از روستایی به روستای دیگر سر بزنید،هر بار با شکل و محتوایی حتی اندک متفاوت در اجرای مناسک روبه‌رو می‌شوید. البته این تفاوت‌ها گاه بسیار افزایش می‌یابند.

این پژوهشگر فرهنگ مردم خوزستان، گفت:برای نمونه به مراسم عاشورا در جنوب ایران می‌توان اشاره کرد. مراسم روز تاسوعا و عاشورا در منطقه‌ای به نام «بیت چریم» که مردم آن را بیت شیخ خلف‌الحیدر و یا با نام شهر کنونی «حر» می‌خوانند، با سایر نقاط کشور تفاوت اساسی دارد. در آن‌جا مراسم شبیه خوانی به صورت تئاتر خیابانی با زبان فصیح عربی برگزار می‌شود. خاص بودن اجرای این مراسم در خوزستان باعث شده‌است که مردم آن منطقه در خوزستان، به اجرای این شبیه خوانی مشهور شوند.

او ادامه داد: مراسم شبیه خوانی شهر ُحر در محلی وسیع در مرکز شهر برگزار می‌شود.دراجرای این مراسم از اسب‌ها و شترهای فراوان استفاده می‌شود. در روز عاشورا اجرای مراسم شبی‌خوانی از 6 صبح آغاز می‌شود و تا ساعت 16 ادامه دارد و در پایان شب نیز عزاداران در تاریکی مطلق در وسط میدان‌ جمع شده، شمع روشن کرده و سینه زنی می‌کنند.

آل کثیر درباره‌ رسوم رایج در دهه‌ عزاداری توضیح داد:تمام مردان شهر حر از شب اول عزاداری تا شب آخر آن در چند خانه برای شام نذری دعوت می‌شوند و برگزاری شام نذری یکی از رسومات مردم این منطقه‌ است.در آخر شب نیز در مسجد مراسم روضه‌خوانی و سینه زنی به اسم (واحونص) برگزار می‌شود. نخستین شبیه خوانی عربی ایران در بیت چریم (شهر ُحر) شکل گرفت.
بیت چریم در شمال شرق شوش و در حاشیه‌ رودخانه‌ی «دز» قرار دارد. از آن‌جایی که اهالی این شهر مردم عرب هستند، مراسم تعزیه را نیز به زبان عربی اجرا می‌کنند.

این پژوهشگر فرهنگ مردم خوزستان با بیان این‌که شبیه‌خوانی "بیت چریم" دارای قدمتی حدود 200 سال است،‌اظهار کرد: حدود 200 سال پیش، شیخ غافل آل کثیر یکی از بزرگان آن دیار، به همراه یکی از روحانیون منطقه بیت چریم به عراق سفر کرد. او آئین شبیه‌خوانی را در شهر حله عراق دید. شیخ غافل مجذوب این مراسم شد و با دقت مراسم را از اول تا پایان نظاره کرد. پس از تمام شدن شبیه‌خوانی تصمیم گرفت همین مراسم را برای مردم دیار خودش هم اجرا کند. او از فردی به نام شیخ حسین که روحانی متواضع روستای بیت چریم بود و به او هم بسیار نزدیک بود خواست تا همه‌ی مراسم را با جزئیات ثبت و ضبط کند. شیخ حسین هم با علاقه از این پیشنهاد شیخ استقبال کرد و همه‌ی آن‌چه که دیده بود را در سینه حفظ و بر کاغذ ثبت کرد.

آل‌کثیر با بیان این‌که از آن روز تا کنون، همه ساله هزاران نفر برای دیدن این نمایش خیابانی راهی شهر حر می‌شوند، اظهار کرد: تا قبل از روز عاشورا هم مراسم مختلفی در تکیه‌ها و حسینیه‌های سنتی این شهر برگزار می‌شود. در ده روز عزاداری محرم شهروندان این منطقه با شیوه‌یی جالب توجه، «فرهنگ تعاون» را نشان می‌دهند. شاید یکی از مولفه‌های برجسته‌ی این شهر، وجود و حضور فرهنگ تعاون چشم‌گیردر میان مردم باشد. مناسک این شهر می‌تواند برای شهرشناسان، فرهنگ‌شناسان، انسان‌شناسان و جامعه‌شناسان در کنار مضامین مذهبی ومورد احترامشان دارای نقش‌ها و کارکردها و جای‌گاه‌هایی اساسی در نظام اجتماعی باشد.

او اظهار کرد: فرآیند تولید و بازتولید حافظه‌ی تاریخی از نکات مهم اجرای شبیه‌خوانی است. مناسک از مهم‌ترین عواملی هستند که می‌توانند حافظه‌ی تاریخی را در سطح فردی، ولی از آن مهم‌تر در سطح جمعی تولید و بازتولید کنند.این حافظه می‌تواند با استناد به وقایعی مستند یا وقایعی اسطوره‌ای باشد ولی واقعی‌بودن (در معنی دقت در روند و جزئیات رویدادها) و یا اسطوره‌ای‌ بودن (در معنای پر‌ و بال‌گرفتن‌های ذهنی و اخلاقی و نمادین و نشانه‌شناختی و غیره) مهم نیست، آن‌چه اهمیت دارد، مفهوم بازگشتی است که مناسک ایجاد می‌کند و آن، لزوما بازگشتی تقویمی ‌است؛ چنان‌که این مراسم هر سال تکرار می‌شود و زمینه‌ای ایجاد می‌کند که استناد‌های تاریخی که به ویژه در بعد ارزشی، اخلاقی و الگو اهمیت دارند،تکرار شوند.

آل کثیر با بیان این‌که از همین جا به نقش مهم دیگر مراسم عاشورا و آیین‌های مشابه پی می‌بریم، گفت:این مناسک، مناسکی هویت‌ساز هستند؛هم اکنون وجود شبیه‌خوانی که مردم خوزستان به آن «دایره» هم می‌گویند از هویت‌های شهر حر است. شاید جالب باشد که بدانید "شبیه‌خوانی بیت چریم" از خود شهر حر در خوزستان معروف‌تر است. البته تنها شهر حر دارای این مراسم نیست. پس از معرفی این آئین توسط مردم شهر حر به دیگر نقاط خوزستان، در بسیاری از شهرها نیز این آئین را اجرا کردند و شبیه‌خوانی عربی در بسیاری از شهرها و روستاهای استان اجرا می‌شود.

وی ادامه داد: فعالان حوزه‌ اجتماعی باور دارند که می‌توان از این توان فرهنگی حتی برای جذب توریست و تبلیغ این فرهنگ هم استفاده کرد. در دوران معاصر و نیز در روزگاران پیش،اغلب جهانگردان و سیاحان اروپایی که به ایران سفر می‌کردند،اگر زمان توقف‌شان با ایام عزاداری ماه محرم مصادف می‌شد،چنان تحت تأثیر مراسم سوگواری شیعیان قرار می‌گرفتند که بخشی از گزارش یا سفرنامة‌ خود را به شرح مشاهدات‌شان از ایام سوگواری ماه محرم و آیین‌های آن اختصاص می‌دادند.

او اظهار کرد: «خووان گویتیسولو»، نویسنده و گزارشگر اسپانیایی، کتابی دارد با عنوان «قبله؛ سیر و سیاحت در جهان اسلام». او در این کتاب پاره‌ای از پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی در سرزمین‌های اسلامی را از پنجره‌ای مورد توجه قرار داده که تاکنون کم‌تر مورد توجه نویسندگان اروپایی قرارگرفته‌ است. «ایام سوگواری در تهران»، عنوان فصلی از کتاب اوست که در آن به وصف مراسم عزاداری شیعیان ایران در ایام ماه محرم پرداخته است. این فصل از کتاب گزارشی جالب است از حضور این نویسنده‌ی اسپانیایی پس از انقلاب اسلامی در ایران که مصادف بوده است با روزهای عاشورا و تاسوعای حسینی و ایام عزاداری در ماه محرم.

آل کثیر با بیان‌ این‌که در کنار این آئین که مناسکی مردانه است، زنان نیز در شهرهای جنوبی و مرکزی خوزستان آئین‌های مختص خود را دارند، گفت: زنان به دلیل نقش گسترده‏‌ای که‏ در زندگی اجتماعی داشته‏‌اند بخشی از میراث فرهنگی و تمدن قوم خود را حفظ کرده و به این ترتیب سنت‏ها و آداب و رسوم اجتماعی را به دوره‏‌های بعد انتقال‏ داده‏‌اند. از جمله آن‌ها می‌توان به مراسم سوگواری «لطمیه» اشاره کرد که زنان عرب ایران برگزار می‌کنند. اجرای این مراسم در جنوب ایران پس از قرن‏ها هنوز متداول‏ است.

او درباره‌ی اجرای مراسم لطمیه توضیح داد: درمراسم سوگواری زنانه، بعد از ذکر احادیث، جمعیت به پا می‏‌خیزند و برای مراسم لطمیه آماده‏ می‏‌شوند. "ملایه" یا نوحه خوان شروع به خواندن نوحه که‏ متفاوت با نوحه‏ی قبلی است می‏‌کند و حاضرین دوبه‏ دو روبه‏‌روی هم می‏‌ایستند و هنگام لطم، یک بار به‏ طرف راست و یک بار به چپ با پیشانی و سر برمی‏‌گردند. معمولا آن‌هایی که سینه می‌زنند با صوت جواب می‏‌دهند و سایر شرکت‏‌کنندگان‏ بیتی از نوحه را تکرار می‏‌کنند. این مرحله‏ از مراسم لطم‏‌زنی را که اولین مرحله‌ی آن است،«فزاعیه»(حد وسط کند و تند)، از لحاظ ریتم و اجرا می‏‌گویند. نامگذاری این مراحل از اصطلاحات موسیقیایی اجرای رسم گرفته‌ شده‌ است.

آل کثیر ادامه داد: مرحله‌ «فزاعیه» را بیشتر زنان مسن، پیران و بزرگان انجام‏ می‏‌دهند. چون این مرحله در جا و ایستاده‏ انجام می‏‌گیرد و نیاز به فعالیت زیاد ندارد. در این بخش از مراسم پوشش اختیاری‏ است. ولی در یکی از مراحل لطمیه زنان‏ سوگوار الزاما باید بدون پوشش سر باشند و حرکت موی سر اصلی‏‌ترین عنصر آن‏ مرحله است. بعد از این مرحله، مرحله‌ «ثکیله» (خیلی کند) شروع می‏‌شود که در آن دایره شکل می‏‌گیرد. در این مرحله بیشتر سوگواران زنان جوان‏ هستند و دختربچه‏‌ها در وسط دایره بزرگان،دایره‏ای کوچک را تشکیل می‏‌دهند.دایره‏ از طرف راست می‏‌چرخد،ابتدا یک قدم‏ برداشته می‏‌شود،آن‌گاه سر و نیم‏‌تنه به‏ داخل و پایین دایره می‏‌آید و با ریتمی که‏ در بدن است موها به سمت داخل دایره‏ پریشان می‏‌شود. سپس سر و نیم‏‌تنه به‏ بالا می‏‌رود و قدمی دیگر به طرف راست‏ برداشته‌ می‌شود،هنگام بالا آمدن صوت نیز «احا احا احا»، گفته می‏‌شود و با دو دست بر گونه لطم‏ می‏‌کنند.

وی گفت: بسیاری از خرده‌فرهنگ‌های کشورمان هنوز مورد توجه محققان قرار نگرفته است. فضای این خرده فرهنگ‌ها، محلی بکر برای مطالعات در حوزه انسان شناسی، فرهنگ شهری و... است.