اخبار روز خوزستان

زمستان، چالش جدید سد گتوند
در آستانه آبگیری مرحله دوم
نویسنده: نادره وائلی زاده

اهواز: در حالی که بسیاری از کارشناسان خواستار احتیاط در آبگیری مرحله دوم سد گتوند علیا و تاخیر آن تا سال آبی آینده هستند، اما دست اندرکاران وزارت نیرو مصرانه دهم بهمن ماه را برای آبگیری اعلام کرده اند. اگرچه ساخت سد گتوند علیا در 25 کیلومتری شمال شهرستان شوشتر در خوزستان، از سال 76 آغاز شد، اما ارزیابی زیست محیطی آن 10 سال بعد انجام گرفت. با نزدیک شدن به زمان آبگیری در سال 90 نیز معلوم شد  سد مطالعات مدون زیست محیطی ندارد و افت کیفیت آب کارون در مطالعات آن مورد توجه قرار نگرفته است. مهم ترین مشکل سدی که کلکسیونی از رکوردها را یدک می کشد (بلندترین سد خاکی کشور، بزرگ ترین مخزن، آخرین سد روی کارون، بیشترین حجم خاکریزی و بتن ریزی و...) نادیده گرفتن معادن نمک (رخنمون های نمکی سازند گچساران) درون مخزن آن است؛ معادنی که با حل شدن در آب مخزن، کابوس شوری رودخانه کارون و بروز یک فاجعه اینزیست محیطی را رقم زده است. با وجود نگرانی ها و هشدارهای کارشناسان، سد گتوند علیا ششم مرداد آبگیری را آغاز کرد. مجریان سد سعی کردند با یک طرح حفاظتی و ایجاد یک پوشش رسی (پتوی رسی) روی کوه های نمک، آن را از آب مخزن جدا کنند، اما عملانمک در آب حل شد. وزارت نیرو دهم بهمن را نیز زمان آبگیری مرحله دوم اعلام کرده، این در حالی است که بسیاری از کارشناسان معتقدند این سد
    هنوز آماده آبگیری دوم نیست و باید تا سال آبی آینده (مهر ماه 91) دست نگه داشت.
    
    آماده آبگیری
    مجری طرح سد و نیروگاه گتوند علیا معتقد است: هیچ لزومی ندارد آبگیری به سال آینده موکول شود. شرایط برای آبگیری مرحله دوم آماده است. دهم بهمن مرحله دوم آبگیری و در صورت مناسب بودن بارندگی ها اردیبهشت ماه نیز مرحله سوم آبگیری انجام می شود. در مرحله سوم، نیروگاه سد راه اندازی می شود و هرچه زودتر به مرحله بهره برداری از نیروگاه برسیم به نفع کشوراست.
    کریم شیبانی، فشارهای سیاسی برای آبگیری هرچه سریع تر سد گتوند را رد می کند و می افزاید: تمام تصمیمات بر اساس نظرات کارشناسی اتخاذ شده و تا زمانی که مجریان سد اعلام آمادگی نکنند آبگیری انجام نمی شود. وی می گوید: در مرحله دوم، ارتفاع آب تا 25 متر بالامی آید و به تراز 165 متر می رسد. متوسط خاکریزی پتوی رسی روی گنبدهای نمکی نیز به تناسب افزایش ارتفاع آب، به 170 متر رسیده است. در حال حاضر حدود 350 میلیون مترمکعب آب پشت سد ذخیره شده، برای مرحله دوم آبگیری 450 میلیون مترمکعب و برای مرحله سوم 800 میلیون مترمکعب آب لازم و این فصل مناسب آبگیری است. شیبانی اظهار می کند: مرحله نخست آبگیری به نوعی مرحله آزمایشی بود که با اندازه گیری دقیق کیفیت آب و مانیتورینگ آن تجربه ای به دست آمد. هرچند در این مرحله تغییراتی در کیفیت آب مخزن پیدا شد اما در نهایت کیفیت آب کارون را مشابه سال های گذشته حفظ کردیم. مرحله دوم آبگیری حساسیت بالایی دارد و با گذر از این مرحله پیش بینی ها دقیق می شود. بعید می دانیم که در این مرحله و با افزایش ذخیره آب اتفاق غیرمنتظره ای رخ دهد. در حال حاضر نگرانی خاصی از عملکرد سازند و کیفیت آب نداریم.
    او می افزاید: هرچند در زمان بارش ها تغییراتی در لایه بندی مخزن ایجاد شده، اما اختلاط زیادی در مخزن اتفاق نیفتاده، تغییرات دما نیز در لایه بندی مخزن تاثیری نداشته و نگرانی ای از بابت این دو وجود ندارد. شیبانی خاطرنشان می کند: فروچاله ها نیز موضوع نگران کننده ای نیست تا جایی که لازم بوده فروچاله ها به وسیله خاک پر شده اند. از آبگیری مرحله اول رفتار فروچاله ها بررسی شده است. البته به طور طبیعی نمی توانیم حوادث غیرمترقبه را پیش بینی کنیم.
    
    ریزش فروچاله ای
    فروچاله (sinkhole) فرورفتگی سطح زمین است که در اثر فروریزش لایه های سطحی ایجاد می شود. فروریزش های حفره ای عمیق یا فروچاله ها یکی از پدیده های شگرف زمین شناسی بوده که در بسیاری از مناطق مختلف دنیا وجود دارند و با توجه به اثرات تخریبی، در گروه بلایای طبیعی رده بندی می شوند. متوسط ابعاد آنها در حدود سه متر و در برخی از موارد تا ده ها متر نیز می رسد. یک عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز نسبت به خطر فروچاله های متعدد در اطراف سد گتوند هشدار می دهد. رامین کرمی می گوید: هرچند مجریان سد مدعی هستند مطالعات ژئوفیزیک منطقه انجام شده، اما به نظر نمی آید مطالعات علمی در این زمینه صورت گرفته باشد. فروچاله هایی که در مخزن سد گتوند وجود دارند، پیش از آبگیری مرحله نخست با خاک مدفون شده اند که نحوه خاکریزی آنها هم یک مساله است. حتی با فرض اینکه پر کردن این چاله ها به صورت کارشناسی صورت گرفته باشد، با توجه به جریانات زیرسطحی و انحلال صورت گرفته ناشی از آن، همچنان مستعد فروریزش هستند. وی همچنین با اشاره به طرح حفاظتی (پتوی رسی) ساخته شده روی سازند نمکی گچساران اظهار می کند: این طرح حفاظتی بر اساس مدل از پیش تعیین شده ای احداث شد اما مدلی که از پتوی رسی پیاده شده بود، گویای شرایط طبیعی منطقه نیست زیرا دیواره مدل، بتنی و دیواره سازند از مارن تشکیل شده است. به عبارتی احتمال لغزش در این مدل پیش بینی نشده است. این عضو گروه زمین شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز می افزاید: اگر آب به پشت پتوی رسی نفوذ کند پتوی رسی پایدار نخواهد بود و انحلال لایه های نمکی علاوه بر فروریزش پدیده لغزش را نیز تسریع می کند. وی تصریح می کند: هرچند پتوی رسی توانسته در انحلال نمک تاخیر ایجاد کند، اما آب مخزن سد به دلیل انحلال سازند نمکی عملاشور شده است. کرمی تاکید می کند: هرگونه ریزش یا لغزش در سازند گچساران، سبب افزایش سطح تماس آب مخزن با این سازند شده که نتیجه آن، انحلال بیشتر لایه های گچی و نمکی سازند و در نهایت افزایش شوری آب است.
    
    سرما و سیلاب
    علاوه بر فروچاله ها و پتوی رسی، کارشناسان نگرانی های دیگری هم دارند. بعد از آبگیری در مخزن سدها دو نوع لایه بندی بر اساس شوری و دما اتفاق می افتد. در لایه بندی دمایی لایه ها در دو بخش اصلی سطحی (اپی لیمنیون) و عمقی (هیپولیمنیون) به وجود می آیند. بین این دو لایه، لایه ای میانی (ترموکلاین) تشکیل می شود که به صورت یک لایه حفاظتی عمل می کند و مانع مخلوط شدن لایه سطحی و عمقی می شود. در زمان تغییر دما (عمدتا در فصول پاییز و بهار)، ترموکلاین با لایه سطحی هم دما و به کلی ناپدید می شود. بنابراین با برهم خوردن لایه حفاظتی، لایه سطحی و عمقی با یکدیگر مخلوط می شوند. این مساله از آن جهت اهمیت دارد که این عمل باعث می شود هر آنچه در عمق وجود دارد به سطح بیاید. به عبارتی نه تنها شوری آب در عمق مخزن سد به لایه های سطحی سرایت می کند، بلکه رسوبات، مواد غذایی و مواد شیمیایی که در عمق وجود دارند نیز به لایه های بالایی آب می آیند و به دریچه های سد (محل تخلیه آب به پایین دست) می رسد. اینجاست که مشکلات کیفی آب خود را نشان می دهد. یک کارشناس محیط زیست که نخواست نامش فاش شود، می گوید: در سد گتوند نیز بعد از آبگیری مرحله اول و انحلال معادن نمک در آب مخزن، لایه بندی تشکیل شد. آب با شوری بسیار زیاد در عمق و آب شیرین در سطح قرار گرفت و مجریان، این پدیده را راهکار تخلیه آب شیرین برای پایین دست عنوان کردند. هرچند مساله ای که همه از آن می ترسیدند اتفاق افتاد، عملاآب شور شد و از پتوی رسی جز تاخیر در انحلال نمک کاری برنیامد، با این حال مجریان سد مدعی شدند همه چیز به خوبی پیش می رود و توانسته اند شوری آب پایین دست کارون را تا کمتر از دوهزار میکروموس (شوری بین 400 تا 900 میکروموس مناسب برای شرب است.) حفظ کنند. این کارشناس معتقد است: با تغییر دما در این فصل اما هنوز احتمال اختلاط لایه های سطحی (آب شیرین) و عمقی (آب شور) وجود دارد و خطر شوری آب کارون هنوز به قوت خود باقی است. از طرفی اختلاط دمایی به یک باره اتفاق نمی افتد و به تدریج حاصل می شود. به طوری که ممکن است در مرحله دوم آبگیری دو ماه اختلاط دایم در مخزن به وجود آید.
    
    بدون مطالعه
    با این وجود متاسفانه همانند گذشته، عملیات این سد بدون مطالعه جامع و با تصمیمات خلق الساعه پیش می رود. این بار نیز مطالعات کافی در مورد سرنوشت کیفیت کارون بعد از افزایش آب مخزن انجام نگرفت و الگویی از اختلاط مخزن در این سد (که وضعیتش متفاوت و هنوز در حال آبگیری است) ارایه نشد. در حالی که باید براساس نتایج مطالعات، برای آبگیری مرحله دوم تصمیم گیری می شد. به گفته این کارشناس، سیلاب های زمستانه نیز که می تواند لایه بندی مخزن سد را بر هم بریزد و آب شور و شیرین را مخلوط کند، چالش دیگر این پروژه در مرحله دوم آبگیری است. اگر حجم آب مخزن با آبگیری بیشتر شود، با وقوع سیلاب امکان کنترل شوری آب پایین دست وجود نخواهد داشت و ممکن است تا یک سال نتوان شوری آب کارون را تنظیم کرد. بنابراین ریسک آبگیری در این فصل بالاست، هر چند ممکن است جنبه های مثبت نیز داشته باشد.
    
    احتیاط، احتیاط
    حالاکه به دلیل 15سال صرف وقت و هزینه شدن دوهزار و 500 میلیارد تومان پول از جیب بیت المال و همین طور برای حفظ منافع ملی، قرار است سد گتوند به کار خود ادامه دهد، لااقل مجریان سد و وزارت نیرو این همه خوشبینی را کنار بگذارند و محتاطانه و واقع بینانه با خطرات احتمالی مواجه شوند؛ چراکه شوری کارون، آب شرب چند میلیون نفر، صدها هزار هکتار زمین مرغوب کشاورزی و محیط زیست حوضه آبریز این رودخانه را تهدید می کند.