قند میراث فرهنگی در دل شوشی‌ها آب نمی‌شود

ایجاد تعادل میان «حفظ» میراث تاریخی شهر با توسعه و عمران شهری به یک چالش بزرگ در عرصه برنامه‌ریزی و طراحی شهری در شوش تبدیل شده است.

به گزارش خبرگزاری فارس، «میراث جهانی» یا «توسعه شهری»، این مجادله‌ای است که در ماه‌های اخیر شهر جهانی شوش را درگیر خود کرده است.

شهری که تناسبی بین سیما و نام پرآوازه‌اش وجود ندارد، خیابان‌هایش کم‌عرض است، هتل ندارد و اقامتگاهی مناسب برای گردشگران هم به سختی در آن پیدا می‌شود.

سفرای کشورهای مختلفی که به شوش سفر کرده‌اند نیز به این موضوع اشاره می‌کنند، «سوراب کومار» سفیر هندوستان در ایران می‌گوید: زیرساخت‌های لازم برای خدمات‌رسانی به توریست‌ها در این شهر باستانی و تاریخی وجود ندارد.

وی ابراز امیدواری می‌کند که با توسعه زیرساخت‌ها در شوش، امکان جذب بیشتر گردشگر در این شهر پرآوازه به وجود آید.

«جولیا هاس»، سفیر سوئیس در ایران نیز توجه به احداث زیرساخت‌های گردشگری در شوش را ضروری می‌داند و می‌گوید: تا زمانی که در این شهرستان هتل‌های متعدد و مهمانسرا ساخت‌وساز نشود آمار گردشگران و توریست‌ها بالاتر که نمی‌رود بلکه پائین تر نیز خواهد آمد.

این حکایت شهری است که یک هزار و ۲۵۰ سال پیش از آن‌که مردی به نام عیسی بن مریم دورانی تازه در تاریخ بشریت را رقم بزند در دشت‌های دو رود بزرگ شوش باستان ساخته شد.

غبار تاریخ بر شوش

هویت تاریخی شوش به‌عنوان پایتخت عیلامی‌ها، به قدمت شهرهایی همچون «قاهره» در مصر، شهر افسانه‌ای «رم» در ایتالیا و «تولدو» در اسپانیا است.

اما شوش از نظر توسعه و عمران شهری با این شهرها که همه دوست دارند پیش از مرگ از آنها دیدن کنند، قابل‌مقایسه نیست.

در این شهرها، برخلاف شوش، میان «حفاظت» و «استفاده» یا «بهره‌برداری» از میراث فرهنگی ‌ تعادل برقرار شده است به این صورت که پیوندی منطقی میان گذشته، حال و آینده در فضاهای شهری، با احداث زیرساخت‌ها و امکانات لازم، وجود دارد.

اما در شوش تاکنون امکان به‌کار بردن آثار تاریخی و میراث فرهنگی در متن توسعه و عمران شهری و منطقه‌ای برقرار نشده است.

در این میان چیزی که مشخص است، این است که آثار و هویت تاریخی به‌عنوان منبعی زنده، توسعه‌آور و هویت‌بخش با زندگی واقعی، جاری و روزمره شهروندان شوش عجین نیست.

چالش در برنامه‌ریزی شهری

ایجاد ارتباط و تعادل میان «حفظ» میراث تاریخی این شهر با امکان توسعه عمرانی براساس ساختارها و کارکردهای جدید شهری به یک چالش بزرگ در عرصه برنامه‌ریزی و طراحی شهری در شوش تبدیل شده است.

به این صورت که در این شهر پروژه‌های زیرساختی یکی پس از دیگری متوقف می‌شوند؛ از پروژه احداث پل روگذر نظام مافی، موزه دفاع مقدس، کتابخانه مرکزی، پایانه و محدودیت‌های ساخت‌وساز و اخیراً جلوگیری از پروژه تقاطع غیرهمسطح ورودی شهر شوش که البته با حواشی زیادی نیز روبه‌رو شده است.

پروژه‌ای که پرداختن به ماجرای آن به‌طور کلی می‌تواند پاسخی برای چرایی تعارض میان سازمان میراث فرهنگی و مدیریت شهری و تغییر نگرش مردم به اهمیت آن باشد.

کلنگ‌زنی دردسرساز

پروژه تقاطع غیرهمسطح ورودی شهر شوش در اردیبهشت 96 در دو فاز برچیدن پل هوایی ورودی این شهر و احداث زیرگذر به دستور شریعتی، استاندار خوزستان کلنگ‌زنی شد.

هدف از این پروژه افزایش ایمنی و رفع ترافیک در مسیر جاده ترانزیتی اندیمشک به اهواز در ورودی شوش و زیبایی منظر شهری و نمایان ساختن چشم‌انداز شهر باستانی این شهر عنوان شد.

فاز اول تا پایان سال 96 پایان یافت اما از عملیات اجرایی فاز دوم ممانعت شد!

توقف بدون گمانه‌زنی

گفته شد که باید گمانه‌زنی در محل پروژه صورت بگیرد و احتمالاً آثاری تاریخی در این نقطه وجود داشته باشد.

در این میان دو نامه از طرف رئیس سازمان میراث فرهنگی و باستان‌شناس‌ها به وزیر راه و شهرسازی برای لغو این پروژه و تعریف پروژه‌ای دیگر به نام طرح کمربندی ارسال شد.

این در حالی بود که گمانه‌زنی در محل پروژه صورت نگرفته بود؛ «یوسف زمانی اصل»، شهردار شوش در این ارتباط می‌گوید: نظر کارشناسان میراث فرهنگی بر این بود که گمانه‌زنی و حفاری در محل پروژه انجام شود و در صورت مشاهده آثار پروژه متوقف و یا آثار منقول کشف شده به موزه منتقل شود اما در کمال تعجب فاصله محل گمانه‌زنی میراث فرهنگی با محل پروژه برداشت پل 300 متر است!

وی می‌افزاید: طبق پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی پیش از برداشت پل آزمایش ژئوفیزیک صورت گیرد و هم‌زمان با برداشت پل گمانه‌زنی در محل برداشت پل انجام شود.

بر این اساس به نظر می‌رسد گمانه‌زنی در محل پروژه انجام‌نشده و فرآیند مخالفت با فاز دوم این پروژه، بدون گمانه‌زنی از طرف سازمان میراث فرهنگی صورت گرفت.

به گفته کارشناسان میراث‌فرهنگی، در صورتی که مجموعه میراث فرهنگی هم‌زمان با عملیات اجرایی پروژه، اقدام به گمانه‌زنی و انجام فعالیت‌های باستان‌شناسی در قالب کاوش‌های نجات‌بخشی، مانند آنچه در دیگر پروژه‌های عمرانی در سطح کشور و جهان شده، می‌کرد، نه‌تنها هیچ خللی به میراث وارد نمی‌شد بلکه این کاوش یک فرصت مطالعات قابل‌توجه و علمی «در صورت وجود احتمالی آثار» به وجود می‌آورد.

از طرف دیگر روند انجام عملیات این پروژه نیز متوقف نمی‌شد و اذهان عمومی نسبت به این کش‌وقوس‌های مبهم، مخدوش نمی‌ماند.

یک بام و دو هوای زیرگذر

اما این تنها موضوع گمانه‌زنی نبود که اذهان عمومی را مخدوش می‌کرد، موافقت یا مخالفت سازمان میراث فرهنگی با احداث فاز دوم این پروژه، ابهامی است که ذهن شهروندان شوشی را درگیر کرده است.

 به گفته نماینده مردم شوش در مجلس در برنامه تلویزیونی «بی‌تعارف»، طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی با احداث زیرگذر شوش موافقت کرده است.

 اما طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی در واکنش به نماینده مردم شوش، این موافقت را تکذیب و این ادعا را بی‌اساس عنوان کرد.

این بار شهردار شوش که یکی از اعضای حاضر در نشست بررسی پروژه احداث زیرگذر با حضور معاون سازمان میراث فرهنگی است، ضمن تأیید سخن نماینده مجلس، ادعای معاون سازمان میراث فرهنگی مبنی بر اعلام مخالفت با ساخت زیرگذر در ورودی شهر شوش را عاری از صحت عنوان می‌کند.

زمانی‌اصل می‌گوید: معاون سازمان میراث فرهنگی در طول رایزنی برای انجام پروژه زیرگذر با این سازمان به عنوان معارض پروژه، هیچ‌گونه مخالفتی اعلام نکرده بلکه از طرح پروژه و ساماندهی محوطه استقبال و اعلام موافقت کرده بود.

بر این اساس به نظر می‌رسد که معاون سازمان میراث فرهنگی کشور که در آن نشست، موافقت خود با احداث زیرگذر اعلام کرده بود، اکنون با تکذیب اظهارات مسئولان شوش، پس گرفته است.

 اما چرا موافقت طالبیان صورت‌جلسه نشده است و چرا معاون سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان میزبان صورت‌جلسه‌ای از نشست مشترک با مسئولان شوشی تنظیم نکرد؟

 گزینه روی میز شوش

رئیس شورای شهرستان شوش نیز از دیگر حاضران در نشست معروف با معاون سازمان میراث فرهنگی بود که مواضعی مشابه با شهردار در تکذیب طالبیان دارد.

سید حکیم موسوی می‌گوید: نمی‌توان به همین سادگی، نماینده عالی دولت در استان و شهرستان، نماینده مردم در مجلس و منتخبین مردم در شهر و شهرستان را تکذیب کرد.

رئیس شورای اسلامی شهرستان و عضو شورای شهر شوش از طرف دیگر می‌گوید: اگر میراث فرهنگی طبق کنوانسیون‌های بین‌المللی عمل نکرده و از ممانعت‌های بعضاً بی‌پایه و اساس خود صرف‌نظر نکند، ما یک طرفه از ثبت جهانی خارج و مصوبه خود را به سازمان یونسکو تسلیم خواهیم کرد.

تهدید کجاست؟

در این میان طبق نقشه محوطه جهانی شوش، محل پروژه زیرگذر در عرصه جهانی نیست، پس باید پرسید که چه خطری ثبت جهانی شوش را تهدید می‌کند؟

آیا جلوگیری از توسعه شهری که می‌تواند بر اساس معیارهای کنوانسیون‌های جهانی روح تازه‌ای را در کالبد شهر شوش بدمد، نمی‌تواند یک تهدید بزرگ برای میراث فرهنگی و ثبت جهانی شوش باشد؟

پروژه ثبت محوطه باستانی شوش در فهرست یونسکو و رؤیای تبدیل شدن شوش به شهرهای زیبا و توسعه‌یافته، که روزی قند را در دل شوشی‌ها آب می‌کرد اکنون به یک عامل منفی در اذهان عمومی تبدیل شده است.

محوطه باستانی این شهر در سال 93 به عنوان هجدهمین اثر ایران در فهرست یونسکو به ثبت جهانی رسید که بر اساس آن پیش‌بینی می‌شد که زمینه لازم برای صنعتی شدن گردشگری و تبدیل آن به‌عنوان یک رکن اساسی از اقتصاد شوش در سطح جهانی فراهم شود.

چند سال گذشت اما نه چهره شهر شوش تغییر کرد و نه خبری از اقامتگاه‌ها و زیرساخت‌های گردشگری شد بلکه تنها از پروژه‌های عمرانی ممانعت می‌شود.

میراث موتور توسعه باشد

به گفته نماینده مردم شوش در مجلس، ممانعت‌های سازمان میراث فرهنگی حاصل نگاه سنتی و رویکرد «حفاظت ایستا» از آثار تاریخی است که به جای آن باید حفاظتی خلاق و پویا با نگاهی آکادمیک برای توسعه شهر شوش برقرار باشد.

«سید راضی نوری» می‌گوید: با این مانع‌تراشی میراث فرهنگی، هیچ توسعه‌ای در شهرستان انجام نمی‌شود، میراث برنامه‌ای برای استفاده از ظرفیت شهرستان نداشته است.

وی یادآور می‌شود: میراث باید موتور توسعه باشد نه مانع توسعه اما محدودیت، تنها احساسی است که پس از ثبت جهانی شوش به مردم منتقل شده است.

مردم و زندگی و توسعه در اولویت

این در حالی است که میراث فرهنگی در شوش چیزی بیشتر از یادگاری‌های قدیمی است.

دانیال حمیدی، کارشناس میراث فرهنگی در این ارتباط می‌گوید: طبق ضوابط مندرج در تمام کنوانسیون‌های جهانی در ارتباط با میراث فرهنگی و تاریخی جوامع بشری، باید تعامل سازنده و عملی بین محوطه‌های تاریخی و توسعه جوامع انسانی صورت گیرد، در غیر این صورت مردم و زندگی و توسعه در اولویت قرار خواهند گرفت.

وی ادامه می‌دهد: در حالی که باید به اهمیت میراث تاریخی و لزوم حفاظت از آن توجه داشت، باید در راستای توسعه منطقه‌ای نیز گام برداشته شود.

این کارشناس حوزه میراث فرهنگی می‌افزاید: بر این اساس نمی‌توان بر اساس حدس و گمان و یا حتی شواهد تاریخی، جلوی تداوم زندگی و تاریخ را با ممانعت از توسعه و عمران شهری گرفت، این کاری اشتباه و برخلاف رویه تکامل جوامع بشری است.

حمیدی بیان می‌کند: تمام ادوار تاریخی با دگرگونی شکل گرفته‌اند و این دگرگونی‌ها خود به نحوی تخریب یا تغییر در شکل و ماهیت محوطه‌های تاریخی بوده و خواهد بود، این امری اجتناب‌ناپذیر است.

تعامل توسعه شهری و هویت تاریخی

حسین محمودی کارشناس برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای معتقد است که سازمان میراث فرهنگی باید جایگاهی فعال در توسعه پایدار شوش داشته باشد.

وی می‌گوید: یکی از محورهای توسعه شهری پایدار ایجاد پیوند و تعامل میان ارزش‌های تاریخی و فرهنگی با توسعه کالبدی – فضایی و عمران شهری است.

بر اساس گفته‌های این کارشناس حوزه برنامه‌ریزی شهری، هرچند این موضوع در ایران هنوز جایگاه شایسته و بایسته خود را پیدا نکرده است اما مصادیق جهانی زیادی همچون تولدو یا همان «طلیطله» در اسپانیا وجود دارند که با قرار گرفتن در فهرست جهانی یونسکو و با وجود لایه‌هایی از آثار تمدن‌های باستانی، تعاملی نوین میان آثار و توسعه شهری به وجود آمده است.

مدیران شهری تولدو ضمن حفاظت پویا از آثار باستانی، هم‌زمان با نظارت پژوهشگران اقدام به احداث تقاطع‌های غیرهمسطح، پارکینگ‌های بزرگ زیرزمینی و ... در راستای اهداف گردشگری و توسعه و عمران شهری کرده‌اند.

تولدو در سال 1986 در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است.

به گزارش فارس، بنابراین سازمان میراث فرهنگی با کنار گذاشتن روش‌های ایستا و سنتی و بازنگری در مفهوم حفاظت از آثار تاریخی و ترویج «حفاظت پویا» از آنها و آشتی با مکانیسم توسعه شهری می‌تواند همگام با جهان، برنامه‌ای عملی در پیشرفت و توسعه شوش داشته باشد.

گزارش از عارف شریفی صرخه