به گزارش مشرق، به دلیل اتصال سنسورها و دستگاهها به اینترنت، تصویری کاملا مشابه دنیای واقعی در فضای مجازی نیز در حال تکمیل است که اجزای بسیار کوچک این ساختار در حال تکامل، «داده» نام دارد. این داده ها همانند قطعات یک پازل می‌توانند در کنار یکدیگر قرار گرفته و تصاویر و اطلاعاتی را در اختیار قرار دهند که تصمیم‌گیران عرصه سیاست و تجارت را متقاضی دراختیار داشتن این اطلاعات کرده است.
در این راستا روزانه حجم عظیمی از داده های تولیدی توسط شرکتهای ارائه دهنده شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان، مدیریت و تحلیل می شود و نتایج حاصل از تحلیل روی این داده های کلان (بیگ دیتا)، متقاضی بسیاری داشته و از بنگاههای تجاری (که برای بهره مندی در تبلیغات هوشمند به این اطلاعات نیاز دارند) تا سازمانهای امنیتی و حاکمیتی (برای رصد وضعیت ملتها در نقاط مختلف دنیا)، متقاضی این داده ها هستند. حتی در این بین شرکتهای تحلیلی بسیاری، کلان‌داده‌ها را منبع اصلی درآمد خود قرار داده و با ارائه گزارشهای هدفمند، حتی می‌توانند نتیجه انتخابات مختلف را تغییر دهند.
از این رو مسئله صیانت از داده‌های کاربران به خصوص با فراگیری پلتفرمهای دریافت داده آنها (از شرکتهایی مانند آمازون گرفته تا شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان و نیز پلتفرمهای ارائه دهنده خدمات اینترنت اشیاء) در بسیاری از کشورهای دنیا مورد توجه ویژه قرار گرفته و سیاستها، قوانین و مقررات بسیاری نیز در این خصوص وضع شده است.
آمارها نشان می‌دهد که شرکتهای ارائه دهنده پلتفرم محتوایی از جمله پیام‌رسان، چندین پتابایت داده و اطلاعات را در اختیار دارند که این داده ها از تراکنشهای آنلاین، ویدئوها، صوتها و کلیک کردنها و ارسال، سنسورها و تلفنهای همراه ، درخواستهای جستجو، یادداشتها، تعاملات شبکه‌های اجتماعی، داده‌های علمی و برنامه‌های کاربردی آنها تولید می شوند.
به همین دلیل گفته می شود که رفتار یک کاربر در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان، اطلاعات زیادی را درباره او به دست می‌دهد و استفاده از داده‌های شبکه‌های اجتماعی برای تدوین استراتژی بازاریابی، یکی از ویژگیهای این شبکه‌ها است که در ازای خدمات رایگان به کاربران، از اطلاعات آنان برای بازاریابی استفاده می‌کنند.
رشد درآمدهای حاصل از بیگ دیتا در دنیا
تحلیلهایی که روی داده‌ها و با روشهای بسیار پیشرفته ای انجام می‌گیرد، نتایجی را در پی خواهد داشت که می‌تواند برای مقاصد اقتصادی، اجتماعی، مدیریت افکار عمومی، سیاسی، امنیتی و نظامی مورد استفاده قرار گیرد. به نحوی که برمبنای پیش بینی موسسه استاتیسا، درآمد حاصل از کلان‌داده و تحلیلهای تجاری از آن تا سال ۲۰۲۰ به ۲۱۰ میلیارد دلار در جهان خواهد رسید.
شرکتهای ارائه دهنده این خدمات به منبع عظیمی از درآمد دست پیداکرده اند و به همین دلیل درآمدهای حاصل از کلان‌داده در دنیا در حال گسترش است.
نارضایتی کاربران از تحلیل داده های شخصی توسط کمپانی های بزرگ دنیا
نکته مهم بعدی که باید مورد توجه قرار گیرد این است که تحلیلی که پیام‌رسانها و شرکتهای بزرگ اینترنتی روی داده‌ها انجام می‌دهند، عمدتا بدون اطلاع یا رضایت کاربران انجام می‌شود.
در سالهای اخیر اخبار متعددی از دزدی و سوءاستفاده از اطلاعات کاربران شرکتهای بزرگ اینترنتی از جمله EBAY و یاهو توسط هکرها منتشر شد که در این موارد اطلاعات میلیونها کاربر به واسطه وجود ضعفهای امنیتی در پلتفرم این شرکتها افشاء شد.
رویکرد شرکتهای اینترنتی و پیام رسانها در بهره‌برداری از داده های کلان بدون کسب اجازه و رضایت مردم و خارج از سیاستهای یک کشور، علاوه بر نقض آشکار حریم خصوصی افراد زمانی بیش از پیش اهمیت پیدا خواهد کرد که این شرکتها عملا در حوزه های اقتصادی و سیاسی مستقل شده و خود را فراتر از سیاستهای دولتها و قوانین حاکم بر آنها دانسته و خود را متعلق و ملزم به رعایت قوانین هیچ کشوری نمی دانند.
داده های کاربران ایرانی در تلگرام محافظت نمی شود
این موضوع برای کشور ایران نیز مصداق مشخصی دارد. چند سالی است که پیام‌رسانها و شبکه‌های اجتماعی بسیاری در حال فعالیت در ایران هستند و تعداد کاربران قابل توجهی را نیز به خود جذب کرده‌اند. در این میان پیام رسان تلگرام توانسته بود در سال های اخیر کاربران بسیاری را در ایران به دست آورد، کاربرانی که محتوای فراوانی را بر بستر این پیام رسان تولید و نشر داده و داده های فراوانی را در اختیار تلگرام قرار دادند.
اما آنچه در این میان می‌تواند مورد سوال قرار بگیرد، این است که آیا تلگرام سازوکار مشخصی را برای حفاظت از اطلاعات شخصی انبوه کاربران خود اتخاذ کرده و اینکه آیا این سازوکار توسط مراجع امنیتی معتبر مورد تائید قرار گرفته است؟ مخاطره نشت و سوءاستفاده از اطلاعات کاربران در این فضا چقدر است؟ افشای شماره تماس و اطلاعات شخصی میلیونها کاربر ایرانی چه عواقبی می‌تواند در برداشته باشد؟ به اذعان تلگرام، الگوریتم رمزگذاری پیامها در این شبکه استاندارد نبوده و الگوریتم های امنیتی تلگرام توسط هیچ نهاد معتبری صحت سنجی و مورد تائید قرار نگرفته است.
اما مهمتر از ملاحظات امنیتی و حفظ داده‌های کاربران در مقابل حملات هکری، کلان‌داده های کاربران ایرانی است که در اختیار تلگرام قرار داشته است. تلگرام به عنوان یک پیام‌رسان غالب که چند سالی است در کشور فعالیت داشته و توانست بیش از ۴۰ میلیون کاربر ایرانی را جذب کند، تبدیل به محل ذخیره کلان‌داده های این تعداد کاربر شده است. این پیام رسان به این داده ها دسترسی داشته و می‌تواند برای مقاصد تجاری (وغیرتجاری) خود از آنها استفاده کند. حال آنچه اهمیت فراوانی دارد این است که چه کسی باید و می‌تواند از این داده‌ها استفاده کند؟ و در نهایت این سوال مطرح می شود که واقعاً چه مراکزی داده‌های ایرانیان را مورد بهره‌برداری قرار می دهند؟
عدم پایبندی تلگرام در قبال حفاظت از داده های کاربران
از این رو مرکز ملی فضای مجازی در گزارشی با عنوان الگوی مصرف پیام رسانهای اجتماعی موضوع بهره‌برداری از کلان‌داده‌های کاربران ایرانی توسط تلگرام را با هدف بررسی میزان تعهد این پیام رسان به حفاظت از داده‌های کاربران به چالش کشیده است.
برمبنای این گزارش طبق آخرین آمار ایرانیان حدود ۶۰ درصد کاربران تلگرام را تشکیل می دادند و نیز جابجایی روزانه حدود ۱۵ میلیارد پیام در این پیام‌رسان، نشان می داد که سهم محتوای فارسی قابل توجهی در تلگرام ذخیره شده بود که این حجم عظیم داده برای سازمانها و مؤسسات تحلیل و پردازش محتوا بسیار قابل توجه بود.
با وجودی که حجم انبوهی از داده‌های کاربران ایرانی در تلگرام قرار داشت و این بستر به آرشیو اسناد افراد و خانواده‌ها تبدیل شده بود اما برخلاف رویه های مرسوم بین المللی این پیام رسان هیچگونه تعهدی در هیچ سطحی به کاربران خود یا مقامات مسئول در جمهوری اسلامی ایران نسپرده بود.
چه اطلاعاتی از کاربران ایرانی برای تلگرام اهمیت داشت
برمبنای بررسی های صورت گرفته از سوی مرکز ملی فضای مجازی، تحلیل کلان داده کاربران ایرانی توسط تلگرام در ابعاد ملی می‌توانست اطلاعات گسترده‌ای را در خصوص آسیب‌پذیریهای کشور در اختیار مراجع بیگانه و دولتهای متخاصم قرار دهد. به عنوان تحلیل سوابق فعالیت ۴۰ میلیون کاربر تلگرام از جمله سبک زندگی ایرانیان از لحاظ ساعت خواب و بیداری، اوقات فراغت، برنامه غذایی، ارتباطات خانوادگی و دوستان، رسمی و غیررسمی، مکانهای محبوب و پررفت و آمد از این طریق به راحتی قابل استخراج است.
۱. بخشی از این داده‌ها مربوط به زندگی شخصی کاربران است؛ دوستان و نزدیکان و اعضای خانواده افراد از طریق متن و محتوای پیام می توانند قابل شناسایی باشند. بسیاری از افراد گروههای خانوادگی داشتند که این گروهها می توانستند اطلاعات بسیاری اعم از مشخصات افراد، برنامه‌های خانواده‌ها و دغدغه‌ها و علایقشان را در اختیار قرار دهند. به این دلیل که افراد در گروه های خانوادگی و خویشاوندی به دلیل اعتمادی که به افراد حاضر در گروه دارند، اطلاعات بیشتر و خصوصی تری در رابطه با خود منتشر می کنند که در شبکه های اجتماعی عمومی این اتفاق به میزان بسیار کمتری رخ می دهد.
همین اطلاعات خصوصی بسیاری از ویژگی های شخصیتی، نقاط ضعف، نیازها و دغدغه ها و علاقمندی افراد را تعیین می‌کند. به علاوه بسیاری از روابط خانوادگی می تواند مورد توجه قرار گرفته و شناسایی شود. اطلاعاتی از قبیل محل سکونت و تحصیل فرزندان که می‌تواند دست کم توسط گروههای تروریستی بهره‌برداری شود که همه این داده ها از طریق اطلاعات موجود در تلگرام قابل برداشت خواهد بود.
۲. گروههای همکاران نیز می تواند از دیگر منابع دریافت اطلاعات باشد. گفتگوهای کاری و برنامه‌ریزیهای افراد غالبا در این گروهها انجام می‌شد که در برخی موارد می‌توانست اطلاعاتی از سیستمهای ادارای کشور را در اختیار پیام رسان تلگرام قرار دهد. اطلاعاتی اعم از مسئولیت های افراد در ادارات، نقاط قوت و ضعف سازمان ها، برنامه ریزی های نادرست و درست توسعه ای و برنامه ها برای مقابله با تحریم و هزاران داده و اطلاعات به ظاهر کم ارزش و پرارزش دیگر.
۳. بعلاوه بسیاری از کاربران تلگرام در ایران عضو حداقل چند کانال بودند که موضوع کانال ها و تعداد بازدیدهایی که کاربران از هریک انجام می دادند، یکی از داده هایی است که می توانست علایق افراد را مشخص کند. علایق تحصیلی-شغلی، گرایش های مذهبی و سیاسی و حتی طبقه اقتصادی افراد از جمله اطلاعاتی است که از طریق این داده‌ها قابل شناسایی خواهد بود.
۴. چت ها و گفتگوهای خصوصی نیز منابع مهمی برای داده‌کاوی محسوب می شوند؛ نوع کلمات و واژگان به کار گرفته شده با افراد مختلف، مدت زمان گفتگو، محتواهای رد و بدل شده، علایق مختلف نسبت به رنگها، غذاها، مکانهای دیدنی و صدها فراداده دیگر (مانند ویژگی های شخصیتی، میزان استیصال، نشاط، افسردگی و...) می تواند با تحلیل هایی که روی این داده‌ها انجام می‌شود، به دست آید.
در مقیاسی کلان‌تر، الگوی رفتاری ایرانیان در مواجهه با پدیده‌ها و رویدادهای مختلف، ذائقه آنها در خصوص انواع محتوا از جمله فیلم، سریال، خبر، تصویر و آستانه حساسیت و نوع واکنش آنها نسبت به رویدادهای داخلی و جهانی، گروههای مرجع واقعی، سلبریتی ها و افراد تاثیرگذار، کلمات کلیدی پراستفاده و بسیاری موارد دیگر که افراد ممکن است استفاده کنند نیز طی این تحلیلها قابل تعیین است.
کاملترین اطلاعات ایرانیان در طول تاریخ در اختیار تلگرام
بدون شک در طول تاریخ تلگرام توانسته است که جامعترین و کاملترین داده ها برای ترسیم پروفایل رفتاری، اجتماعی و فیزیولوژیکی ایرانیان به دست آورد که تحلیل این داده‌ها می‌تواند مهمترین آسیب‌پذیریهای فیزیکی، اجتماعی، رفتاری، نگرشی و فردی ایرانیان را برای دولتهای متخاصم آشکار ساخته و مبنایی برای سوءاستفاده آنها از این آسیب‌پذیریها باشد.
براین اساس هرچه میزان حضور ایرانیان در تلگرام گسترش و ادامه یابد، این حجم از داده‌های جمع آوری شده افزایش خواهد یافت و ترسیم پروفایل شخصی، تحلیل شخصیت و ذهن افراد دارای خطای کمتری خواهد بود، که این نتایج می تواند به راحتی در اختیار سرویس های خاص دولتی کشورهایی چون آمریکا و رژیم اسرائیل قرار گیرد.
در نتیجه اینکه گاه بیان می شود داده‌های یک کاربر عادی اهمیت خاصی ندارد و بر همین اساس افراد نسبت به دراختیار قرار گرفتن داده‌هایشان حساسیت خاصی ندارند، به طور آشکار اشتباه است. چراکه آنچه در کلان‌داده مهم است تجمیع و در کنار هم قرار گرفتن همین داده‌های بی‌اهمیت است، نه محتوای تک تک پیامها و یا داده‌های شخصی یک فرد؛ بنابراین در عین حالی که داده یک کاربر می‌تواند اهمیت چندانی نداشته باشد، اما هنگامی که در کنار میلیونها کاربر درگیر قرار گیرد، معنادار بوده و می‌تواند اطلاعات مهمی را در اختیار تحلیلگران قرار دهد.
نکته مهم این است که تلگرام از سپردن هرگونه تعهدی در خصوص حقوق کاربران ایرانی خودداری می کند و مشخص نیست که این داده های کلان (بیگ دیتا) مورد چه پردازشهایی قرار می‌گیرد؟
منبع درآمد تلگرام
تلگرام ظاهرا به فعالیت اقتصادی نمی‌پردازد و منبع درآمدی حتی از طریق پذیرش آگهی نیز ندارد .لذا این ابهام وجود دارد که تأمین مالی تلگرام به چه نحوی انجام می‌پذیرد و چرا این شبکه پیام رسان چنین امکاناتی را برای کاربران ایرانی به رایگان ارائه می‌کند. از سوی دیگر آیا می‌توان مطمئن بود که داده‌های کاربران ایرانی در اختیار دولتهای متخاصم بیگانه قرار نمی‌گیرد؟ با توجه به اینکه تلگرام از هیچ یک از ابزارهای متداول مانند تبلیغات یا حق عضویت برای درآمدزایی استفاده نمی کند، قطعا می توان گفت که منبع اصلی درآمد آن فروش اطلاعات کاربران خصوصاً کاربران ایرانی است.
قوانین اروپا و آسیا برای استفاده از داده های کاربران
امروزه بحث مهندسی افکار عمومی توسط شرکتهای چند ملیتی با تسلط بر داده انبوه ملتها دغدغه نخست بسیاری از کشورها شده است. به نحوی که تحلیلگران پیروزی دونالد ترامپ را در انتخابات ریاست جمهوری امریکا، محصول غفلت از گوگل، فیسبوک و توئیتر می‌دانند.
براین اساس پس از آنکه اتحادیه اروپا و انگلیس و کشورهای آسیای شرقی نگارش قوانین ضدرمزنگاری و استفاده از داده‌های کاربران در حوزه ارتباطات را با کلید واژه موضوع نقض حریم خصوصی کاربران آغاز کردند، چند روزی است که قانون کلی حفاظت از اطلاعات کاربران (GDPR) در اتحادیه اروپا به اجرا درآمده و قرار است لایحه ای با همین مضمون نیز به زودی به تصویب دولت و مجلس ایران برسد.
قانون کلی حفاظت از اطلاعات (GDPR) بخشی از قوانین اتحادیه اروپا درباره حمایت از حریم شخصی تمام افراد ساکن در این اتحادیه است که شامل صادرات اطلاعات شخصی به خارج از اتحادیه اروپا و حوزه اقتصادی اروپا می شود. در این زمینه محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات کشورمان با بیان اینکه لایحه حفاظت از اطلاعات در ایران به تصویب می رسد، خواستار مذاکرات سازنده با اتحادیه اروپا درباره کمک های متقابل قانونی و فنی در این زمینه شده است.
راهکاری در قبال بی تعهدی تلگرام به حقوق کاربران ایرانی
صیانت از داده های شخصی یکی از حقوق اولیه کاربران فضای مجازی محسوب می شود و به همین دلیل است که کشورهای پیشرفته برای الزام بسترهای ارتباطی و سرویس دهنده ها به حفاظت از حریم خصوصی کاربران قوانین جدیدی را وضع کرده اند. این درحالی است که شبکه تلگرام بدون هیچگونه تعهدی برای حفاظت از اطلاعات و داده های کاربران ایرانی، در کشور فعالیت داشته و به نظر می رسد در قبال این بی تعهدی به حقوق کاربران باید راهکاری اندیشیده می شد.
معاون مرکز ملی فضای مجازی چندی پیش درباره آماره استفاده از تلگرام پس از متوقف شدن فعالیت آن در ایران گفت: تعداد بازدیدهای تلگرام تا ۲۸ اردیبهشت از حدود ۲.۵ میلیارد به کمتر از یک میلیارد و تعداد کانال های فعال در این پیام رسان از ۵۳۰ هزار به ۲۷۷ هزار کانال رسید.
عباس آسوشه با بیان اینکه انحصار تلگرام در کشور براساس اعداد و ارقام شکسته شده است، گفت: پیام رسان های داخلی به همت متخصصان جوان داخلی در مدت دو ماه به حدود ۱۰ میلیون کاربر فعال دست یافتند که این کار بسیار شگرفی است، در حالی که تلگرام در دو سال اول به همین تعداد کاربر فعال رسیده بود.
