سرویس جهان مشرق - ترسیم خطوط انرژی منطقه همواره به عنوان یکی از ابعاد پنهان سیاست‌گذاری‌های کشورهای مختلف در منطقه مورد توجه بوده است، نقش خط لوله های گاز و روند معادلات انتقال انرژی را می‌توان یکی از عوامل اساسی در مؤلفه‌های روابط سیاسی و بروز تنش و جنگ میان کشورهای مختلف دانست. با نزدیک شدن منابع نفتی به مراحل هشدار خود و روی کار آمدن انرژی گاز به عنوان یک سوخت پاک در سایه بحران زیست محیطی کنونی، این حامل انرژی نقش و جایگاه ویژه‌ای در این معادلات به خود اختصاص داده است. ایران، روسیه و قطر به عنوان بزرگترین منابع تولید کننده گاز از مهم‌ترین بازیگران عرصه جهانی این رقابت به شمار می‌روند.
قطر یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان گاز طبیعی مایع در جهان به شمار می‌رود و سالانه بیش از ۱۰۵ میلیارد مترمکعب از این گاز تولید می‌کند که معادل ۳۰% از نیازمندی‌های بازار جهانی است. صادرات این حجم از گاز طبیعی ثروت افسانه‌ای را برای قطری‌ها به دنبال داشت که درآمد سرانه آن بالغ بر ۱۳۰ هزار دلار در سال است.چین، هند، ژاپن، کره جنوبی ، بلژیک و ایتالیا و ژاپن واردکنندگان عمده گاز قطر هستند.
امیر نشین قطر از زمان آغاز استخراج و فروش محموله‌های گاز به کشورهای مختلف، سعی کرده از این ثروت ملی در جهت استقلال نسبی سیاست‌گزاری های خود استفاده کرده و آن را در راستای اقدامات توسعه طلبانه منطقه ای و رفاه مردم خود به کار گیرد. همین موضوع با مخالفت‌هایی از سوی آمریکا و برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس شده است.
در حال حاضر قطر یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز طبیعی مایع (ال‌ان‌جی) در جهان محسوب می‌شود و افزایش توان قطر در صادرات گاز و نقش آفرینی در بازار انرژی باعث شد تا این کشور بتواند از عربستان استقلال بیشتری یافته و عملاً به ایران نزدیک‌تر شود. علاوه بر این که فروش گاز به صورت مایع، دوحه را از نیاز به خطوط لوله مرسوم در عرف جهانی نجات داده و در ازای اینکه تنها مرز زمینی این کشور با عربستان و امارات است ، استقلال بیشتری از آن ها به دست آورده است.
میدان شمالی گاز قطر نیز با ایران مشترک بوده و این کشور اخیراً ۲.۷ میلیارد دلار از سهام شرکت بزرگ نفتی «روس نفت» روسیه را نیز خریداری کرده است. جیم کرین استاد دانشگاه بوستون در ایالت آمریکا در این رابطه می گوید که پیش از این، قطر تا حدودی زیر مجموعه عربستان محسوب می‌شد اما این کشور با توجه به افزایش ثروت خود ناشی از صادرات گاز توانست از عربستان فاصله گرفته و عملاً نقشی مستقل را در جهان ایفا کند.
از سوی دیگر قطر با وجود صادرات گاز خود به کشورهای اروپایی و آسیای شرقی، علاقه زیادی به صادرات گاز به کشورهای همسایه از جمله عربستان از خود نشان نمی‌دهد و این موضوع آنها را با کمبود گاز مواجه کرده است. کارشناسان مسائل بین‌المللی علت این موضوع را انتظار برادر بزرگتر برای دریافت تخفیف و امتیازات ویژه همراه با صادرات گاز به ریاض می دانند که دوحه این موضوع را رد کرده است. این موضوع طی سال‌های اخیر بن مایه اصلی اختلافات دو کشور به شمار می رود.
در حالی که عربستان، مصر و امارات مناسبات خود با قطر در تمامی زمینه ها را قطع کرده اند، اما تاکنون خط لوله گازی قطر و امارت همچنان فعالیت دارد. خط لوله گاز دلفین، نخستین پروژه گازی مرزی در منطقه خلیج فارس، اتصالی میان حوزه گازی قطر و امارات متحده عربی و عمان است. این خط لوله روزانه ۱.۸ میلیارد فوت مکعب گاز به امارات متحده عربی انتقال می‌دهد. ادامه این بحران باعث می شود این نگرانی در میان شرکت‌های نفت و گاز به وجود آمده که انتقال گاز از قطر به امارت هم مختل شود. در هر حال به نظر می رسد، گرچه قطر هنور سعی کرده از فشارهای انرژی خود در بحران کنونی استفاده کند، اما اهرم گاز همچنان به عنوان برگ برنده ای در روند بحران میان قطر با دیگر کشورهای عربی کارآیی دارد.
نقش مکمل ایران، قطر و روسیه در بازار انرژی جهان
از سوی دیگر این رویکرد مشترک در میان دولت‌های متخاصم با ایران وجود دارد که توجه مشترک قطر و ایران به بازارهای اروپایی می‌تواند به هم‌گرایی واقعی میان دو طرف منتهی شود، به همین علت بود که اظهارات منتسب به امیر قطر در حمایت از ایران و نظام دموکراتیک و قوی این کشور با واکنش بسیار جدی کشورهای مذکور مواجه شد. قطر از مدت‌ها پیش پیشنهاد همکاری ایران برای توسعه گاز مشترک پارس جنوبی را مطرح کرده است که به دنبال آن سعی دارد بعد از توقف صادرات گاز این کشور به آمریکا ، گاز استخراج شده از این مناطق را به بازارهای اروپایی بفرستد.
طبق برآوردهای بریتیش پترولیوم، ذخایر گاز میدان نفتی پارس جنوبی در حدود ۵۱ تریلیون مترمکعب است که سه چهارم آن یعنی معادل ۳۳،۵ تریلیون مترمکعب در ایران است و باقیمانده در قلمروی قطر قرار دارد. در عین حال تفاوت قابل ملاحظه ای بین ساختار مصرفی و صادراتی گاز در ایران و قطر مشاهده می شود که همین موضوع باعث ایفای نقش مکمل بین دو طرف شده است.
قطر بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی مایع در دنیاست. سال ۲۰۱۶ در حدود ۱۸۱ میلیارد مترمکعب گاز مایع طبیعی تولید کرد که تنها ۴۱ میلیارد آن برای مصرف داخلی بود و باقیمانده را صادر کردند. استخراج گاز در ایران اما بیش از ۲۰۲ میلیارد مترمکعب است، اما مصرف داخلی از ۲۰۰ میلیارد بالاتر می رود و برای صادرات فقط یک خط لوله وجود دارد.
بسیاری از تحلیلگران اعتقاد دارند که یکی از پایه‌های بحران امنیتی در سوریه در نتیجه مخالفت این کشور با خط لوله ای بود که قرار بود ترکیه و قطر و سوریه به اروپا بفرستد. سوریه به علت حفظ منافع روسیه با این اقدام مخالفت کرد و به این ترتیب پایه دشمنی قطر با سوریه و هم راستایی این کشور با طرح براندازی غرب بنا گذاشته شد.
قطر در حال حاضر یک چهارم گاز مایع وارداتی به اروپا را تامین می کند و برخی دولت های اروپای شرقی نیز مذاکراتی در این زمینه با قطر داشته اند. گرچه افزایش صادرات گاز قطر به کشورهای اروپایی می‌تواند تهدیدی برای مسکو به شمار رود ، اما الدر کسییف کارشناس مسائل سرمایه‌گذاری در خاورمیانه که مقیم مسکو است، می‌گوید که این رقابت بین قدرت‌های بزرگ گازی تهدید برای این کشور به شمار نمی‌رود. وی به گزارش منتشر شده از بانک مرکزی قطر استناد می‌کند مبنی بر اینکه قراردادهای طولانی مدت امضا شده میان این کشور با کشورهای آسیایی و آمریکای جنوبی می‌تواند در نهایت به کاهش صادرات گاز به اروپا منجر شود و روسیه می‌تواند از خلأ موجود در این میان برای افزایش درخواست‌های گاز شرکت گازپروم استفاده کند. این در حالی است که قطر نیز معتقد است که کشورش نمی خواهد در صادرات گاز به اروپا پا جا پای روسیه بگذارد. چرا که تمامی بازیگران بازار انرژی جهان مکمل یکدیگر هستند.
