خاطرات و تاریخ جنگ تحمیلی

نگاهی به نوحه‌های دوران دفاع مقدس

این قافله عزم کرب‌وبلا دارد...  

یکی از ویژگی‌های برجستهٔ دفاع هشت ساله ملت ایران، بهره‌گیری از ابزار هنر در تحریک و تشویق نیروهای رزمنده و تداوم روحیهٔ مقاومت مردم مؤمن ایران بود که در راه دفاع از انقلاب و وطن خویش، جان فشانی می‌کردند. هنری که نه آلوده به اغراض دن‍یوی و مادی بود و نه در قالب ابتذال ظهور کرد؛ بلکه هنری بود که با پ‍‍یشینهٔ درخشان تشیع گره خورد و ماندگار شد.

کد خبر: ۲۹۴۹۰۷

تاریخ انتشار: ۱۳ دی ۱۳۹۱ - ۱۷:۵۱

در ایام حزن‌انگیز اربعین حسینی هستیم؛ بنابراین، به این مناسبت، نگاهی داریم به نوحه‌های دفاع مقدس که با فرهنگ عاشورای حسینی پیوند عمیق داشتند؛ پیوندی که پژوهشگران در فرصت‌های بیشتر و مطالعات عمیق‌تر باید به روشنگری نکته توجه کنند؛ این نوشتار، تنها اشاره‌ای گذرا به این موضوع دارد.

یکی از ویژگی‌های برجستهٔ دفاع هشت ساله ملت ایران، بهره‌گیری از ابزار هنر در تحریک و تشویق نیروهای رزمنده و تداوم روحیهٔ مقاومت مردم مؤمن ایران بود که در راه دفاع از انقلاب و وطن خویش، جان فشانی می‌کردند. هنری که نه آلوده به اغراض دن‍یوی و مادی بود و نه در قالب ابتذال ظهور کرد بلکه هنری بود که با پ‍‍یشینهٔ درخشان تشیع گره خورد و ماندگار شد.

از جلوه‌های این هنر متعالی و تأثیرگذار بخش شعر و سرود و تصانیف بود و از جمله می‌توان به یکی از مهمترین آن‌ها یعنی «نوحه»‌ اشاره داشت. نوعی از موسیقی که توانست نقش کلیدی و تأثیرگذار خود را داشته و در بیان ایثار و تشجیع مردم و به ویژه جوانان جاودانه بماند.

نوحه با توجه به آنکه در سوگ سروده‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، در آغاز ظهور در جبهه‌ها تصور می‌شد که تنها در سوگ و اندوه کاربرد دارد؛ اما شتاب معنوی و فضای روحانی جاری در لحظه لحظهٔ دفاع مقدس، این تصور را به هم زد و شاعران و مداحان توانستند با بهره‌برداری از آهنگ‌های مناسب حماسی، نوحه را به ابزاری برای تشویق رزمندگان جهت حضور در جبهه‌ها و دفاع از ایران اسلامی تبدیل کنند.

شاید بتوان گفت که پس از گذشت نزدیک یک سال و نیم از آغاز تهاجم دشمن بعثی به خاک پاک ایران و در آستانهٔ پیروزی‌های رزمندگان اسلام، به ویژه فتح و آزادسازی خرمشهر بود که نوحه از آن جایگاه حزن و اندوه خود رهایی یافت و به هنری تبدیل شد که توانست دل‌ها را به سوی جبهه‌ها و حماسه آفرینی در خطوط مقدم رهنمون شود و به استقامت و امید پیروزی در پشت جبهه‌ها فراخواند که در این باره باید به نگاه تیزبین و ژرف و حماسی امام خمینی (ره) اشاره داشت که نوحه را به سمت امید و حرکت راهنمایی کرد. در این باره، صادق آهنگران (نغمه‌سرای جبهه‌ها)می‌گوید:

پس از اجرای چند نوحه که در آن از حزن و اندوه ناشی از بمباران شهری به دست رژیم بعث عراق یاد شده بود، از دفتر حضرت امام خمینی به من پیام دادند که حضرت امام نوحهٔ شما را از رادیو شنیده‌اند و وقتی در اشعار به صحنه‌های دهشتناک و دلخراش بمباران و شهادت‌های مردم مظلوم و بی‌دفاع به ویژه کودکان معصوم رسیدید، امام رادیو را بر زمین گذاشتند و گفتند: «به این آقا بگویید مردم ما، مردم جنگ و حماسه‌اند».

از آن پس بود که حماسه و تشجیع رزمندگان در نوحه‌ها گنجانده شد و تأثیر بسیاری داشت و به جای ابراز تأسف و اشک ریختن و حاکمیت احساس نومیدی، خون امید در رگ‌های رزمندگان و حتی مردم جاری شد. دیدیم نوحه‌های حزن‌آلود و تأسف‌برانگیزی همانند: سرباز سرافراز خمینی بدنت کو؟ سرباز هویزه عزیزم کفنت کو؟ / ای از سفر برگشتگان کو شهیدان ما ؟ / ای عزیزان بار دیگر شد بپا غوغای محشر و یا حتی اولین نوحه خوانده شده در جنگ تحمیلی توسط حاج صادق آهنگران در حسینیه جماران یعنی: ای شهیدان به خون غلطان خوزستان درود جای خود را به: کرب‌وبلا! ای حرم و تربت خونبار حسین /این‌همه لشکر آمده عاشق دیدار حسین / سوی دیار عاشقان رو به خدا می‌رویم /دلیران آزاده ـ خبردار و آماده / ای لشکر صاحب زمان آماده باش آماده باش دادند که با آن‌ها، روح سلحشوری و دلاوری را در کالبد جبهه‌ها دمیده شد تا آنجا که یکی از بهترین نوحه‌های دوران دفاع مقدس یعنی: با نوای کاروان، بار بندید همرهان، این قافله عزم کرب‌وبلا دارد، سال‌ها تیتراژ آغازین بخش خبری سیمای جمهوری اسلامی ایران مورد استفاده قرار گرفت.

هنوز رزمندگان آن دوران به خوبی به یاد دارند که پس از عملیات ناموفق کربلای چهار در دی ماه ۱۳۶۵ که فضای جبهه‌ها غمبار و ناامید کننده شده بود حاج صادق آهنگران با نوحهٔ حماسی: همه آماده بهر عملیات دیگر را در جمع رزمندگان اسلام اجرا کرد که آن‌ها را برای حماسه‌ای دیگر مهیا ساخت و چند روز پس از آن بود که پیروزی بزرگ و غرور آفرین کربلای پنج در منطقهٔ شلمچه آفریده شد.

غلامعلی کویتی‌پور، حماسه سرای دوران مقدس در این باره تأکید می‌کند که: اشعار حماسی در روحیه نیروهای بسیجی چنان تأثیرگذار بودند که یک بار یک خبرنگار خارجی با تعجب از ما پرسید که شما بدون هیچ آلت موسیقی چه می‌خوانید که این نیروهای بسیجی هر کدام در مقابل یک تانک می‌ایستند؟

دکتر محمدرضا سنگری، رزمنده دفاع مقدس و استاد دانشگاه نیز یاد آور می‌شود که نوحه‌های دفاع مقدس جز طرح مصائب کربلا، نقش برانگیزانندگی و بسیج برای حضور در جبهه‌ها و شرکت در عملیات‌ها را داشتند و دارای لحن حماسی و هیجانی بودند.

حاج صادق آهنگران نیز در این باره می‌گوید: این نوحه‌ها و اشعار حماسی عمدتا در زمان‌هایی همچون جذب و اعزام نیرو از شهرستان‌ها به جبهه‌ها، در شب‌های عملیات و پیش از ورود به خط مقدم خوانده می‌شدند که نقش عمده‌ای در تهییج رزمندگان اسلام داشتند.

این موسیقی جنگ که بی‌نیاز از ابزار آلات موسیقیایی اجرا می‌شده، پیرو شرایط زمان و مکان ویژه‌ای بود و اثری جادویی داشت.

نام حسین (ع) بیت الغزل اشعار حماسی

آتش اشتیاق و ارادتی که جوانان ایران زمین به حضرت حسین بن علی (ع) داشتند، لحظه‌ای فرو نمی‌نشست و فضای روحانی و معنوی جبهه‌های جنگ، این شوق و محبت را صد چندان کرد و از این روی، نام و یاد آن حضرت همانند خون در رگ جبهه‌ها جاری بود.

رزمندگان در دوران هشت سال دفاع مقدس در هر موقعیت و مناسبتی حتی در سرور و پیروزی، نام و یاد ابا عبدالله الحسین (ع) را فراموش نمی‌کردند. شب‌های عملیات نام امام حسین (ع) توان می‌بخشید. مرثیه و سوگواری و سینه زنی پس از نماز، خواندن هر روزهٔ زیارت عاشورا و برپایی مجالس روضه و عزاداری حتی در رجز‌ها و سرودهایی که به هنگام اعزام نیرو‌ها نام و یاد ابا عبدالله محور و مدار اصلی آن‌ها بود، پشتوانهٔ جبهه‌ها و عملیات‌ها به شمار می‌آمد.

مفاهیم حماسی را از کربلا گرفتیم

بررسی و بازنگری در عناوین نوحه‌ها یا‌‌ همان حماسه‌سرایی جنگ، ما را به خاستگاه و پیشینهٔ تفکری که در آن‌ها جاری است، راهنمایی می‌کند و همانا پیوند دفاع مقدس و ارزش‌های متعالی اسلام را به روشنی نشان می‌دهد.

به برکت هشت سال دفاع مقدس، نوحه‌های ما نیز به شکل بارزی نمود پیدا کردند؛ یعنی در اصل حماسه‌ها و اشعار حماسی را از کربلا گرفتیم.

نوحه‌های حماسی جنگ از نظر محتوا که بیشتر در تیتر (عنوان و سرنوحه) آورده می‌شد به چند گونه تقسیم می‌شدند؛ برخی از نوحه‌ها برگرفته از آیات قرآنی بودند مانند: فاستقم کما امرت ـ ‌ای روان سوی حسین/ ایها المؤمنین ـ قاتلوا المشرکین‌ ـ رو به میدان کنید بهر احیای دین.

برخی از آنها به حماسه عاشورای حسینی اشاره داشتند مانند: ندای هل من ناصر حسینی ـ لبیک یا خمینی / هیهات مناالذله من وارث پیغمبرم.

برخی از عناوین نوحه‌ها هم از کلام امام خمینی (ره) وام گرفته شده بودند مانند: بهر آزادی قدس از کربلا باید گذشت ـ از کنار مرقد آن سر جدا باید گذشت ـ خیز ‌ای رزمنده شیر ـ خانه از دشمن بگیر / فرمان رسیده از خمینی رهبر ایران ـ باید شود آزاد قدس از دست د‍ژخیمان / تا آخرین نفس ـ تا آخرین نفر ـ ما ایستاده‌ایم.
برخی دیگر نوحه‌هایی بودند که به رمز عملیات اشاره داشتند و بیشتر در شب عملیات و یا چند ساعت پس از آغاز آن اجرا می‌شد.

آهنگران در این باره می‌گوید:

من با حاج آقا حبیب الله معلمی که بیشتر اشعار نوحه‌های مشهور من از ایشان است، شب‌های عملیات در قرارگاه بودم و دعای توسل را برای فرماندهان می‌خواندم و آنجا می‌خواستند رمز عملیات را بگویند. رمز عملیات را نیم ساعت جلو‌تر به من می‌گفتند و آقای معلمی در گوشه‌ای می‌نشست و رمز عملیات را در شعر می‌گنجاند. ما هم همانجا در قرارگاه می‌خواندیم و پخش می‌کردند. غیر از قرارگاه، به خط جلو و پیش بچه‌هایی که می‌خواستند بروند خط مقدم، می‌رفتم و با بلندگوی دستی آن نوحه را برای آن‌ها می‌خواندم تا راهی جبهه‌ها شوند. فردای آن روز هم می‌رفتیم برای روحیه دادن به بچه‌هایی که با پاتک دشمن روبه‌رو شده بودند. گاهی هم می‌شد آنجا در کانالی یا خاکریزی جمع می‌شدیم و این توسلات را داشتیم.

نوع دیگر نوحه‌هایی بود که به ائمه اطهار و توسل به آن‌ها می‌پرداختند که در مراسم دعای توسل و یا در شب‌های عملیات و مراسم ویژه اجرا می‌شد. نوحه‌هایی مانند: مهدی‌ ای مهدی ـ به مادرت زهرا ـ امشب امضا کن پیروزی ما را / شور حسین است چه‌ها می‌کند ـ نام حسین درد دوا می‌کند / سپاه محمد می‌آید می‌آید/‌ای لشکر صاحب زمان آماده باش آماده باش.

در این میان، نوحه‌هایی هم بودند که به عشق و شوق رزمندگان اسلام به کربلای حسینی و ارادتشان به ساحت مقدس امام حسین اشاره داشتند: نوحه‌هایی مانند: کرب و بلا‌ ای حرم و تربت خونبار حسین ـ این همه لشکر آمده عازم دیدار حسین / کربلا کربلا ما داریم می‌آییم / هر که دارد هوس کرب و بلا بسم الله / این دل تنگم عقده‌ها دارد ـ گوییا میل کربلا دارد / رزمندگان تا کربلا راهی نمانده ـ عشق حسین ما را به این وادی کشانده/ با نوای کاروان ـ بار بندید همرهان ـ این قافله عزم کرب و بلا دارد/ ندای هل ناصر حسینی ـ لبیک یا خمینی/ مقصد این راهیان میعادگاه کربلاست ـ راه، راه کربلاست.

همچنین در برخی از نوحه‌ها، رزمنده به معرفی خود به سرباز اسلام و یار امام و پاسدار انقلاب اشاره داشت و آمادگی خود را برای جانفشانی و فداکاری در راه دفاع از قرآن و کشور اعلام می‌کرد مانند: فضای جبهه حق شورشی افکنده بر جانم ـ مهیای جهادم عاشق دیدار جانانم ـ به سوی گلشن حسینی می‌روم ـ به فرمان امام خمینی می‌روم / عشق خدا شور حسینی بر سرم ـ سرباز اسلامم خمینی رهبرم / آمدم تا کرخه را از خون خود دریا کنم.

ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ

درباره نوحه‌های دفاع مقدس بیش از این می‌باید نوشت و این نوشتار کوتاه، تنها یادآوری آن نوحه‌ها و تأثیر آنان در تهییج رزمندگان و رزمندگانی است که برای لبیک به حسین زمان خویش راهی جبهه‌های عاشورایی می‌شدند