اخبار اجتماعی خوزستان

شوری کارون ، سد گتوند علیا و اعتراض کشاورزان ، حکایت هم چنان باقی است

مردم شهرها و روستاهای حوزه رودخانه کارون دیگر از اعتراض نسبت به شوری آب خسته شده‌اند، اما این بار صدای فریاد کشاورزان خوزستانی بلند شده است. چراکه همزمان با آخرین آبیاری کشت زمستانه و گندمزارها آب کارون شور شده است. اکنون 94 کشاورز عمده شهرستان اهواز به دلیل شور شدن آب رودخانه کارون اعلام شکایت کرده‌اند و مهم‌ترین عامل آن را هم سد گتوندعلیا می‌دانند. این کشاورزان که تعدادشان در حال افزایش است

نادره وائلی زاده

روزنامه شرق-صفحه سرزمین

چهارشنبه 16 فروردین 1391

 تا بوده این جور بوده که کشاورز بعد از چند ماه اضطراب با آخرین آبیاری مزارع گندمش نفس راحتی می‌کشد؛ یعنی همه خطرها رخت بربست و چند روز دیگر خوشه‌های سبز به طلا بدل می‌شود. اما امسال گندمکاران خوزستانی از آخرین آبیاری دست و دلشان لرزید... 
مردم شهرها و روستاهای حوزه رودخانه کارون دیگر از اعتراض نسبت به شوری آب خسته شده‌اند، اما این بار صدای فریاد کشاورزان خوزستانی بلند شده است. چراکه همزمان با آخرین آبیاری کشت زمستانه و گندمزارها آب کارون شور شده است. 
به گفته رییس نظام صنفی کشاورزی خوزستان و رییس مجمع ملی تشکل‌های کشاورزی ایران، علاوه بر شش واحد (از مجموع هفت واحد) شرکت‌های کشت و صنعت نیشکر، تاکنون 94 کشاورز عمده شهرستان اهواز به دلیل شور شدن آب رودخانه کارون اعلام شکایت کرده‌اند و مهم‌ترین عامل آن را هم سد گتوندعلیا می‌دانند. این کشاورزان که تعدادشان در حال افزایش است، در حال تامین دلیل قضایی علیه سازمان آب و برق خوزستان هستند. 
مسعود اسدی می‌گوید: بیش از دو هفته است که متوجه افزایش بی‌سابقه شوری آب شده‌ایم. سد گتوندعلیا برخلاف هشدارهای کارشناسان و اساتید دانشگاه، آبگیری مرحله دوم خود را انجام داده و کیفیت آب رودخانه را با مشکل مواجه کرده است. سازمان آب و برق خوزستان، شرکت توسعه منابع آب و نیرو (مجری سد گتوندعلیا) را مسوول می‌داند، این در حالی است که این سازمان نماینده عالی وزارت نیرو در خوزستان و مسوول این مشکل است. 
ادعای فراموش شده
سد گتوندعلیا بلندترین سدخاکی کشور و آخرین سد روی رودخانه کارون در مرداد و بهمن ماه 90 در میان نگرانی کارشناسان و دوستداران محیط‌زیست دو مرحله آبگیری خود را انجام داد. نگرانی‌ها از این بابت بود که سازند نمکی گچساران که در مخزن سد قرار دارد حل شود، آب رودخانه کارون را شور کند و راهکار مجریان سد مبنی بر پوشاندن معادن نمک به وسیله خاک بی‌فایده باشد. با وجود حل شدن معادن نمک و شور شدن آب مخزن، گفته شد لایه‌بندی در مخزن اتفاق افتاده، آب شور در عمق مخزن قرار گرفته و می‌توان آب شیرین را از سطح مخزن برای پایین دست تخلیه کرد. در همان زمان وزارت نیرو مدعی شد کیفیت آب کارون 30‌درصد ارتقا یافته و «EC» آب از یک هزار و 200 میکروموس به 800 میکروموس رسیده؛ ادعایی که حالا به فراموشی سپرده شده است. 
مجری سد و نیروگاه گتوندعلیا شوری آب کارون و اعتراض کشاورزان را بی‌ارتباط به مجموعه سد می‌داند و می‌گوید: در بازه زمانی حدود یک هفته‌ای حجم آب ورودی از سد به کارون کاهش یافت، اما در حال حاضر به وضعیت عادی خود بازگشته است. 250 مترمکعب بر ثانیه خروجی سد گتوند وEC نیز حدود یک هزار و 500 میکروموس است. افت کیفیت کارون ناشی از آلاینده‌های مسیر است و ارتباطی به سد گتوند ندارد. کریم شیبانی تاکید می‌کند: برای رهاسازی آب به پایین‌دست با مسوولان استانی هماهنگ هستیم و کیفیت آب مطابق آن چیزی است که از ما خواسته شده. شوری دو هزار میکروموس خط قرمز ما برای رعایت کیفیت آب خروجی است.
به گفته وی، البته با توجه به اینکه سد در حال آبگیری است و ارتفاع آب مخزن در حال افزایش است، روزانه اتفاقاتی در سازند گچساران رخ می‌دهد که با رسیدن به ارتفاع 185 متر و شرایط تعادل، پیش‌بینی می‌کنیم انحلال نمک کمتر شود و لایه‌بندی مخزن به وضعیت پایدار برسد. شیبانی اذعان می‌کند که تغییرات دما و سیلاب‌های زمستانه، لایه‌بندی مخزن را تا حدودی بر هم زده، هر چند نقش تعیین‌کننده‌ای در شوری آب نداشته است. بدیهی است که این اظهارات بی‌اساس بودن ادعای وزارت نیرو برای ارتقای کیفیت کارون و بی‌تاثیر بودن سازند گچساران را بر آب مخزن نشان می‌دهد. شیبانی همچنین می‌گوید: این فصل بهترین زمان برای آبگیری است چراکه در بهار منابع آبی رو به کاهش می‌رود. تمام تلاش‌ها برای این است که مرحله سوم آبگیری تا اردیبهشت ماه انجام شود و به مرحله بهره‌برداری از نیروگاه برسیم. 
معاف از بیمه
این روزها بحث درباره رودخانه کارون با چاشنی «EC» آمیخته است. شاخصی که میزان شوری آب را نشان می‌دهد و تاثیر مستقیمی در میزان تولید دارد. EC از 400 تا 900 میکروموس مناسب برای آب شرب است و از دوهزار میکروموس که بگذرد آثار منفی خود را روی محصولات کشاورزی هم نشان می‌دهد. 
رییس نظام صنفی کشاورزی خوزستان معتقد است: به علت بالارفتن شوری آب، میلیاردها تومان به کشاورزان خوزستان خسارت وارد شده است. نمکی که وارد آب می‌شود پنج تا 15 سال در زمین کشاورزی باقی می‌ماند. مهم‌تر اینکه افت محصول ناشی از شوری آب مشمول بیمه محصولات کشاورزی نیست. به همین دلیل کشاورز باید هنگام شکایت تامین دلیل کند و با وجود بالا بودن وسعت اراضی تامین دلیل بسیار دشوار است. 
اغلب کشاورزان به دلیل نداشتن دانش و ابزار لازم از افزایش شوری آب بی‌اطلاع هستند، فقط با کاهش محصول روبه‌رو می‌شوند. نیشکر بیش از گندم به شوری آب حساس است. کشت و صنعت‌های نیشکر نسبت به مشکل آگاه‌تر هستند. وی تصریح می‌کند: مشکل افت کیفیت آب قبلا به سازمان آب و برق خوزستان اعلام شده. این سازمان باید به کیفیت آب هم توجه کند. 
فقط کمیت
در آخرین روز از سال گذشته سازمان نظام صنفی کشاورزی خوزستان به همراه یک گروه، شوری آب سه نقطه از اراضی اهواز را آزمایش کرد. در زیر پل ششم (محل تامین آب شرب) EC حدود سه هزار میکروموس، در مزارع گندم روستای‌ ام تمیر سه هزار و 40 میکروموس و در مزرعه نیشکر کشت و صنعت دعبل خزاعی حدود چهار هزار میکروموس را نشان می‌داد. 
معاون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب سازمان آب و برق خوزستان کاهش کیفیت آب کارون در روزهای اخیر را تایید می‌کند و می‌گوید: سد گتوندعلیا برای افزایش کیفیت آب خروجی به پایین دست قصد داشت محل خروجی آب را به سطوح بالاتر برساند. همین اقدام باعث نوسان در دبی (حجم آب) رودخانه کارون از تاریخ 17 تا 22 اسفند شد. خروجی سد گتوند از 250 مترمکعب بر ثانیه (نیاز آبی پایین دست در این فصل) به 140 مترمکعب بر ثانیه رسید که این مقدار نیز به دلیل مصارف در طول مسیر رودخانه در مقطع اهواز به 116 مترمکعب بر ثانیه کاهش یافت. به طوری که EC آب کارون تا سه‌هزار و 470 میکروموس بالا رفت. البته با توجه به همزمان شدن این عملیات با نیاز آبی کشاورزان به ویژه کشت گندم در آخرین آبیاری کشت زمستانه - که نیمه اسفند تا نیمه فروردین ماه است- عملیات فنی سد گتوند متوقف و به زمان دیگری موکول شد. 
فتح‌الله دهکردی می‌گوید: هفته نخست فروردین‌ماه نیز EC آب کارون در خروجی سد گتوند یک هزار و 700 میکروموس بوده که در طول مسیر به دو هزار و 900 میکروموس در مقطع اهواز و حدود چهار هزار میکروموس در آبادان و خرمشهر افزایش یافته است. او شوری آب کارون در سال جدید را به دلیل افزایش مصرف آب و ورود آلاینده‌ها در مسیر رودخانه می‌داند. اگرچه تایید می‌کند که در سال‌های گذشته و پیش از آبگیری سد گتوند، متوسط EC آب یک هزار و 200 میکروموس بود و هم‌اکنون تماس آب با سازند گچساران (سازند نمکی واقع در مخزن سد گتوند) و انحلال معادن نمک، باعث شده شوری آب کارون حدود 450 میکروموس بیشتر شود. از هشدارهای دهکردی نیز نباید به سادگی گذشت: شوری آب موجود در مخزن سد گتوند بسیار بیش از این است. اما در اثر لایه‌بندی، آب شور در عمق مخزن قرار گرفته است. اگر اتفاقاتی بیفتد و این لایه‌بندی بر هم بخورد، ناچار می‌شویم خروجی سد را برای جلوگیری از آثار و تبعاتش به طور کامل مسدود کنیم. 
شاید اگر آبگیری مرحله دوم سد زودتر یا دیرتر از این زمان انجام می‌گرفت بهتر بود، اما محدودیت منابع آبی مانع از این امر شد. معاون سازمان آب و برق همچنین در پاسخ به علت اعتراض کشاورزان و کشت و صنعت‌های نیشکر، توپ را به زمین بخش کشاورزی می‌اندازد: در تمام قراردادهای تامین آب با کشاورزان و صنایع متعهد به تامین کیفیت نیستیم و فقط آب را از نظر کمیت تامین می‌کنیم. کیفیت آب در مسیر رودخانه به دلیل ورود آلاینده‌هایی که خارج از اختیار ماست دچار تغییرات می‌شود. حجم آلاینده‌های ورودی به کارون به اندازه یک رودخانه است که شامل زهاب‌های کشاورزی به ویژه کشت و صنعت‌های نیشکر، فاضلاب صنعتی و خانگی است. چنانچه در بعضی مقاطع 45 مترمکعب بر ثانیه زهاب تولیدی وارد کارون می‌شود به طور مثال در غرب رودخانه و فقط در بخش کشاورزی، کشت و صنعت نیشکر شعیبیه، دهخدا، امیرکبیر، میرزا کوچک خان، اراضی کشاورزی منطقه کوثر و بخشی از اراضی دشت آزادگان زهاب‌های خود را بدون تصفیه وارد رودخانه می‌کنند. برای ارتقای کیفیت باید از ورود آلاینده‌ها جلوگیری شود نه اینکه حجم آب برای برطرف کردن آلودگی بیشتر شود. دهکردی با تردید به اعتراض کشاورزان می‌نگرد: ما صداها را می‌شناسیم که از کجا و با چه اهدافی می‌آید. این اهداف خالص و پاک نیست. امیدواریم با هوش و ذکاوتی که در کشاورزان سراغ داریم و اعتماد متقابلی که در سال‌های گذشته بین بخش کشاورزی و تامین آب ایجاد شده گوش‌شان را روی سخن‌های ناخالص ببندند و بیشتر به مسایل اقتصادی خود توجه کنند تا مسایل سیاسی دیگران. معتقد هستم مقوله شرکت‌های توسعه نیشکر با مشکلات کشاورزان تفاوت دارد. شرکت توسعه نیشکر هیچ‌گونه قراردادی با سازمان آب و برق خوزستان در رابطه با برداشت آب در سال آبی 91-90 ندارد. با این وجود از سال‌های گذشته آثار و تبعات منفی قابل‌توجهی را هم روی کیفیت منابع آب ایجاد کرده است. بنابراین انتظار داریم سازمان‌های نظام صنفی برای حفظ منافع کشاورزان با این نوع صنایع که سهم بزرگی از آب کشاورزی را می‌آلایند، برخورد کنند. 
این مقام مسوول تاکید می‌کند: ما هم به دنبال حقوق خود هستیم و علیه کسانی که آب را آلوده می‌کنند وارد پیگیری می‌شویم. 
سهم 30‌درصدی در کشاورزی
خوزستان با تولید یک و نیم میلیون تن، دومین استان تولید‌کننده گندم در کشور است. علاوه بر این بیش از 70 هزار هکتار سطح زیر کشت نیشکر و 41 هزار هکتار سطح زیر کشت خرما در این استان وجود دارد که اهمیت توجه به کیفیت کارون نشان می‌دهد. معاون مدیر زراعت سازمان جهادکشاورزی خوزستان می‌گوید: امسال 520 هزار هکتار گندم، 36 هزار هکتار جو، حدود 45 هزار هکتار سبزی و صیفی و چهار هزار و صد هکتار کلزا به صورت آبی کشت شده است که تقریبا 30‌درصد آن در حوزه رودخانه کارون قرار دارد. عبدالرضا سیداحمدی با تاکید بر اثرات منفی شوری آب روی تولیدات کشاورزی می‌افزاید: شوری مانند بی‌آبی گیاه را کاملا از بین نمی‌برد. با وجودی که گیاه سبز است اما کاهش عملکرد نشان می‌دهد که بسته به نوع گیاه و در مراحل مختلف رشد متفاوت است. مدیر زراعت جهاد کشاورزی خوزستان نیز ‌گرچه تاثیر شوری آب را روی افت محصولات کشاورزی می‌پذیرد، اما نداشتن ابزار لازم را بهانه می‌کند: گزارشی از میزان شوری کارون نداریم و میزان خسارت اراضی نیاز به بررسی دارد. محمد قاسمی‌نژاد می‌افزاید: توده‌های نمکی سازند گچساران با حل شدن تدریجی در آب مخزن سد گتوند تاثیرات خود را در پایین‌دست دارد، اما کاهش حجم آب کارون تاثیر مستقیمی روی شوری آب رودخانه داشته. شوری آب کارون ناشی از سازند گچساران باشد یا آبگیری سد گتوند یا زهاب‌های نیشکر فرقی نمی‌کند چراکه بخش‌های دولتی در این میان گناه را به گردن دیگری می‌اندازند. در نهایت هم این کشاورزان هستند که زندگی و محصول خود را می‌بازند و حاشیه‌نشین شهرها می‌شوند. اما این سوال شکل می‌گیرد که چرا سازمان جهاد کشاورزی به عنوان حافظ منافع کشاورزان و متقاضی آب نباید برای احقاق حقوق زیرمجموعه خود به امکانات کافی و کنترلی مجهز باشد؟ 
خوزستان حاصلخیزترین جلگه فلات ایران‌زمین که تعدادی از مهم‌ترین و پرآب‌ترین رودها از دل آن می‌گذرند و به خلیج‌فارس می‌ریزند، جلگه‌ای که حاصلخیزی‌اش آن را قرن‌ها به یکی از استراتژیک‌ترین سرزمین‌ها بدل کرده و از دل همین اهمیتش تعدادی از بزرگ‌ترین تمدن‌های جهان سر برآورد حالا در سال‌های ابتدایی قرن بیست و یکم هر روز با یک مشکل زیست‌محیطی دست و پنجه نرم می‌کند؛ سد کردن و پروژه‌های انتقال آب همه رودخانه‌هایش، گرد و غباری که دست‌کم هر هفته یک‌بار نفس مردمانش را تنگ می‌کند و حالا هم شوری همان ته‌مانده آب‌هایش. 
هیچ رودخانه‌ای نیست که از جلگه خوزستان بگذرد و روی آن دست‌کم دو یا سه سد احداث نشده باشد، از آن سو دو پروژه انتقال آب از سرشاخه‌های رودخانه دز در الیگودرز و طرح بهشت‌آباد که قرار است به وسیله آن آب برخی از رودخانه‌ها را به سمت استان‌های مرکزی ایران انتقال دهند بزرگ‌ترین ضربه‌ها را به کشاورزی و حاصلخیزی خوزستان وارد کرده است. حالا با این مورد جدیدی که پیش آمده و البته پیشتر‌ها هم بسیاری کارشناسان و فعالان محیط‌زیست پیش‌بینی‌اش کرده بودند آخرین ضربه کاری بر پیکر زخم‌خورده خوزستان وارد شده است.