اخبار اقتصادی استان

نگاهی به پیامدهای سدسازی در استان خوزستان

صدیقه محمودی

دریاچه های پهن و گسترده میان کوه هایی که صدای باد در آنها همانند صدای ناله زنان و مردانی است که خانه و کاشانه شان را از دست داده اند. زمانی دور به جای این دریاچه های کوچک پشت سدها خانه های کاه گلی، جنگل و جاده وجود داشت و باغ هایی که وجودشان نشان از بکر بودن زندگی مردمی بود که به اندک نان گندم راضی بودند و برای خرد زمین زراعیشان دلخوش. زمین هایی که روزیشان را از آنها برداشت می کردند. آب مایه حیاتشان بود اما به یک باره همه حیات و مماتشان زیر آب مدفون شد و سدهایی سر برآوردند تا دیگر آب مایه حیاتشان نباشد.

سدهایی بسیاری که تاکنون در استان خوزستان ساخته شدند خاطرات زندگی خانواده هایی را زیرآب بردند که تنها دلخوشیان زندگی کوچک ساده یشان در روستای آبا و اجدادیشان بود.  زندگی که امروز برایشان رنگ آوراگی گرفته و بسیاری از آنها را مهاجران شهرهایی کرده که به ناچار در فقر زندگی می کنند. این در حالی است که مسئولان آب و برق در استان خوزستان رتبه اول سدسازی کشور را کسب می کنند و برای کسب این رتبه بسیاری خوشحال می شوند.

وقتی به زندگی این مردم نگاه می کنیم این سوال پیش می آید که سدسازی عملی مثبت است یا منفی؟

بسیاری از کارشناسان صنعت آب بر تاثیرات منفی سدسازی به لحاظ زیست محیطی و اجتماعی هشدار داده اند اما امروز همچنان پروژه های سدسازی بسیاری در استان خوزستان در دست ساخت است تا روزی آبگیری شوند و بر ذخیره آب و برق کشور اضافه کنند. سدهایی که درست است که با مطالعات صورت می گیرند اما مشکل عمده این سدها ضعف مطالعاتی در زمینه های زیست محیطی و توجه نکردن به ابعاد اجتماعی ساخت آنهاست.

مطالعات همه جانبه صورت بگیرد

رئیس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان در خصوص پیامدهای سد سازی در استان خوزستان می گوید: اگر احداث سدی برای جلوگیری از هرز رفتن آب مازاد بوده است منطقی است که ابتدا برای مصارف شرب بوده و مازاد آب آن برای بخش کشاورزی استفاده شود و ایرادی هم ندارد در پایین دست آن با ایجاد نیروگاههای آبی از برق تولیدی آن نیز استفاده شود اما اگر روی رودخانه ای سدی بدون مطالعه اثرات زیست محیطی احداث شود مسلما زیانش بیشتر است.

حمیدرضا خدابخشی با بیان اینکه اگر اثرات زیست محیطی به عنوان یک پارامتر مهم و اصلی در سد سازی ها لحاظ نشود، ضررها هیچ وقت به عدد تبدیل نمی شود، می افزاید:  مثلا شوری آب، تلخی و کویر شدن زمینها در پایین دست سدها از جمله آن اثرات مورد اشاره است.

خدابخشی کمبود منابع آماری و متقن برخاسته از مطالعات منسجم و همه جانبه که بیانگر وجود اشکالاتی باشد که سدها دربعد از احداث به وجود آورده اند را از جمله نواقص گفتمانی این حوزه می داند و عنوان می کند: هم اکنون در برخی از نقاط کشور گام هایی برای انجام این مطالعات برداشته  شده تا سدهای احداث شده را ارزیابی نمایند. هر چند که شواهد بسیاری وجود دارد که سد سازی در بسیاری از موارد نه تنها بر اقتصاد منطقه موثر نبوده بلکه مشکلات زیادی را بوجود آورده است که این موارد باید جمع آوری، کلاسه و ارائه و همواره تاثیر سدها باید رصد شده و ارزیابی شوند.

وی با اشاره به اینکه در بسیاری از مواقع احداث سدها نظام طبیعی را بر هم زده و باعث تاثیر گذاری بر منابع آب پایین دست می شود، اظهار می دارد: مثلاً در مطالعه انجام شده ای بر تغییرات رژیم جریان رودخانه جراحی که به تالاب شادگان می ریزد قبل از احداث سد مارون و بعد از احداث آن که در بالادست این رودخانه قرار دارد مشخص شده است که کم  شدن رژیم جریان رودخانه بر روی کیفیت و وسعت تالاب شادگان و الگوی کیفیتی این تالاب تاثیر منفی گذاشته است.

وی می افزاید: لازم به ذکر است که این تالاب محل زندگی و معیشت بسیاری از ساکنان جنوب استان خوزستان است و دارای ارزش های اقتصادی و اکوسیستمی فراوانی است که به عدد و رقم نمی آید.

وی در بخش دیگری از صحبت هایش به احداث سد کرخه و احداث خاکریز های مرزی توسط دولت عراق در رژیم سابق اشاره می کند و می گوید:  این مسئله باعث بر هم خوردن شرایط تالاب هور العظیم شده و از وسعت آن بسیار کاسته است البته وضعیت آب وهوایی و خشکسالی و فعالیت های شرکت نفت در منطقه و خشک نمودن قسمت های بزرگی از تالاب برای انجام حفاری های نفتی نیز مزید بر علت شده و این نابسامانی زیست محیطی را دامن زده است.

رئیس انجمن صنفی مهندسان صنعت آب استان خوزستان احداث سد کارون 3 را باعث تخریب بسیاری از اراضی کشاورزی مطرح می کند و معتقد است : احداث این سد تغییرات اجتماعی و بروز مشکلات فراوانی برای مردم منطقه و حتی استان را باعث شده، به گونه ای که این سد حاشیه نشینی مردم در شهر های بزرگ را افزایش داده است.

حمیدرضا خدابخشی توضیح می دهد: آمار بسیاری از تخلفات با به بهره برداری رسیدن این سد بالا رفته است. به طوری که منطقه تاریخی و میراث فرهنگی بزرگ و پوشش گیاهی منحصر به فرد منطقه زاگرس به زیر آب رفته است و ارتباط بسیاری از روستاهای منطقه و جاده های مواصلاتی قطع شده که شرکت مجری سد حمل نقل آبی مردم این روستاها از زمان بهره برداری سد را بر عهده گرفته و تشکیلات کشتیرانی وسیعی را برای تردد آبی بر روی دریاچه سد در نظر گرفته است که نگهداری آن هزینه بسیاری را به دولت تحمیل نموده که قبلاً این موضوع پیش بینی نشده بود و همچنین  امکان دسترسی های ضروری را برای مردم منطقه از بین برده که باعث افزایش مهاجرت به سمت شهرها شده است.

وی در پاسخ به این سوال که آیا سد سازی به طور کل اشتباه است یا خیر، می گوید: نمیتوان تعبیر به اشتباه کرد زیرا بسیاری از کشورها  با توجه به اینکه بارندگی ندارند زندگیشان وابسته به سدسازی است. رودخانه نیل از 7 الی 8 کشور عبور می کند که میتواند با هر بارندگی طغیان کرده و خسارتهای زیادی به بار بیاورد و احداث سد بر روی این رود بزرگ ضروری بوده است در اینگونه موارد نمیشود گفت که سدسازی اثرات زیست محیطی مخرب دارد.

وی می افزاید: زیرا در این حالت مجبور به سدسازی هستیم و با این کار سالانه 50 الی 60 میلیون متر مکعب آب به بخش کشاورزی وارد میکند. بنابراین در همه جا به طور مطلق نمیشود گفت سدسازی ضرر دارد.

سوء مدیریت منابع آب داریم

مهدی قمیشی استاد علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز در خصوص سدسازی و پیامدهای آن می گوید: سدسازی عمل منفی نیست از آنجایی که کشورمان در منطقه جغرافیایی خشک قرار دارد ساخت سد از دلیل منطقی برخوردار است اما مشکل سدسازی عمده در خوزستان سوء مدیریت منابع آب است.

قمیشی با بیان اینکه این سوء مدیریت باعث آسیب جدی به محیط زیست و حتی کیفیت آب شرب مردم در فصل تابستان شده است، می افزاید: سوء مدیریت منابع آب باعث شوری آب در پایین دست و آسیب به نخلستان ها و خشکی تالاب ها و بسیاری موارد دیگر در استان خوزستان شده است که اگر این اشکال برطرف شود سدسازی نه تنها بد نیست بلکه بسیار مثبت و خوب است.

وی توضیح می دهد: برنامه ریزی دقیق برای ذخیره و مصرف آب پشت سدها باعث می شود دچار مشکل نشویم و سدها باعث اثرات نامطلوب زیست محیطی و اجتماعی نشوند.

وی با اشاره به اینکه میزان آب موجود در کشور در برابر مصرف آن در ایران بسیار کم است بنابراین ذخیره آب شیرین جزو ضروریات برنامه ریزی های آب در کشور است، اظهار می کند: متاسفانه مطالعات ناشیانه در این حوزه صورت می گیرد وگرنه مدیریت درست سدها باعث بهبود وضعیت زندگی و معیشت مردم می شود.

وی در خصوص ذخیره آب به شیوه های دیگر می گوید: شیوه های دیگر مانند آبخیز داری و روش پخش سیل ، جلوگیری از نابودی جنگل ها را نیز در ذخیره منابع آب می توانیم در نظر بگیریم اما برای کنترل آب های سطحی باید سدسازی صورت بگیرد.

وی معتقد است: ظرفیت آورد رودخانه های استان در حقیقت به گونه ای است که همچنان جوابگوی ساخت سدهای دیگر هست و تابه امروز به ظرفیت پیک خود که 30 میلیارد متر مکعب ذخیره آب مورد نیازمان نرسیدیم زیرا ذخیره این میزان از توجیه علمی و منطقه ای برخوردار است.

سدسازی آخرین گزینه تامین آب

با وجود آنکه امروز در دنیا ساخت سد در حال کم شدن است و جزو موارد توسعه تلقی نمی شود اما در کشورمان استان ها از میزان ساخت سد رتبه بندی می شوند و گویا ساخت سدها جزو موارد توسعه محسوب می شود. در حالی که دکتر قمیشی استاد دانشگاه شهید چمران اهواز سدسازی را به دلیل شرایط جغرافیایی منطقی عنوان می کند و محمد درویش فعال محیط زیست این دلیل را مردود می داند.

محمد درویش فعال محیط زیست معتقد است که می‌توان با صرف  هزینه کم تر‌از ساخت سد به کنترل میزان مصرف آب پرداخت زیرا سدسازی آخرین گزینه برای ذخیره آب است و تنها هزینه محسوب نمی شود.

درویش با بیان اینکه ساخت سد زمانی در یک کشور نیاز هست که با بحران انسانی برای آب شرب روبه رو شویم، افزود: سدسازی با هدف تامین آب کشاورزی و استحصال آن برای موارد دیگر بسیار کار اشتباهی است.

وی با بیان اینکه سدسازی پیامدهای بد زیست محیطی بسیاری در برخی مناطق در استان خوزستان داشته که با مشاهده نیز قابل پیگیری است، می افزاید: یک میلیون نفر از نخل های اروندکنار و بهمنشیر نابود شدند که 50 درصد نخلستان های جنوب جلگه خوزستان هستند که دلیل این نابودی کم شدن دبی رودخانه کارون و در نتیجه بالا آمدن آب شور خلیج فارس است که از اثرات سدسازی های بی شمار در بالادست محسوب می شود.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور توضیح می دهد: با احداث سد کرخه اراضی بسیاری خشک شدند و از سوی دیگر بر خشک شدن هورالعظیم و تغییر محیط زیست برخی از قست های این تالاب تاثیر گذاشته است که کانون گرد و خاک را نیز به وجود آورده است.

محمد درویش با اشاره به اینکه کشورهای توسعه‌یافته برای تولید برق مورد نیازشان به سوی نیروگاه‌های فسیلی و گازی جهت‌گیری پیدا کرده‌اند که گزینه موافق با محیط‌زیست است، می گوید: گزینه های دیگری برای اینکه اب مورد نیازمان را تامین کنیم این است که راندمان آبیاری را 2 برابر کنیم زیرا با نیمی از آبی که امروز صرف کشاورزی می شود می توان همین میزان محصول کنونی در کشور را تولید کرد اما متاسفانه کسی به این گزینه توجه نمی کنند و همه سراغ آسانترین گزینه که سدسازی است می روند.

وی گزینه دیگر را کشت محصولات متناسب با وضعیت اقلیمی عنوان می کند و ادامه می دهد: از کاشت محصولاتی مانند برنج که به آب نیازی برای کشت نیازمند است جلوگیری کنیم  و یا اینکه به بازیافت آب بپردازیم زیرا بازچرخانی آب یکی از روش‌هایی است که در دنیا کاربرد بسیار دارد اما در ایران هیچ گونه علاقه ای برای استفاده از این روش ها دیده نمی شود.

مسئولان آب و برق پاسخگو نبودند

در پی پرسش هایی بسیاری که در خصوص موضوع پیامدهای سدسازی در استان خوزستان و تاثیرات اجتماعی که بسیاری از سدها در استان خوزستان به همراه داشته با مسعود حکمی مدیریت اجرایی سدهای سازمان آب و برق استان خوزستان تماس صورت گرفت اما بعد از تماس های مکرر این مسئول حاضر به جوابگویی در این خصوص نشدند. مدیر روابط عمومی سازمان آب و برق استان خوزستان نیز طبق معمول همیشه به جای همکاری و پاسخگویی شفاف در خصوص گفت وگو با مسئولان این سازمان از مصاحبه نوشتاری و کاغذبازی های معمول در این سازمان صحبت کردند و اینکه گفت و گو با معاونان و مدیران این سازمان باید با فیلترینگ روابط عمومی این سازمان برقرار شود.