چتر نیشکر بر سر اهواز/ وقتی زمستان 'خاکستری' می شود

اهواز - ایرنا - 'باهم به سوی هوای پاک' شعار امسال روز ملی هوای پاک است. این در حالی hست که عمده صنایع آلاینده اهواز، از جمله نیشکر، هنوز تمایلی برای همراه شدن با آرمان 'هوای پاک' ندارند.

29 دی، 'روز هوای پاک' در حالی دوباره فرا می رسد که کلانشهر اهواز هنوز نتوانسته، خود را از بند آلودگی ها برهاند.
مشعل های نفت و صنایع فولاد و کربن، همچنان دود مسموم خود را به حلق شهروندان فرو می کنند. ریزگرد و تنگی نفس های پائیزه نیز به قوت خود باقیست.
در این میان مردم اهواز و تعدادی از شهرها و روستاهای اطراف بار آلودگی دیگری را نیز به دوش می کشند که در کشور لنگه همتا ندارد: دود آتش زدن مزارع نیشکر.
80 هزار هکتار مزرعه نیشکر، در شمال و جنوب اهواز، بیش از 120 روز را طی ماه های مهر تا اردیبهشت، به 'دودسازی' می پردازند و هوای مطبوع ترین فصول این کلانشهر گرمسیر را به 'خاکستر' می نشانند.

* آتش نیشکری
بیش از همه روستاهای اطراف مزارع نیشکر است که از این دودسازی به ستوه آمده اند.
'أبوزاهد' یکی از اهالی روستای 'صوینعی' از توابع شهرستان باوی که در مجاورت واحد کشت و صنعت نیشکر دهخدا قرار دارد، با انتقاد از بی توجهی مدیران این شرکت به سلامتی و اعتراضات مردمی، می گوید: این واحد تقریبا هر روز اقدام به سوزاندن بخشی از مزارع خود می کند که در این زمان دود و خاکستر خانه ها و مزارع و مراتع ما را فرا می گیرد.
وی با بیان اینکه سوزاندن مزارع دهخدا از چهار سال پیش آغاز شده است، می افزاید: آنها برای سوزاندن زمان معینی ندارد و گاهی در طول روز سوزاندن مزارع ادامه دارد، آتش سوزی ها در این مدت نه تنها کمتر نشده بلکه بیشتر هم شده است و امسال روزانه چندین بار با موج دود و خاکستر روبه رو می شویم.
ابوزاهد اظهار می کند: در زمان سوزاندن مزارع، زبانه های آتش را می توانیم از درون خانه های خود ببینیم، در این وقت نه می توانیم از خانه خود خارج شویم و نه می توانیم لباس یا وسایل خود را در حیاط قرار دهیم، از همه مهم تر سلامتی کودکان ما است که توسط این آلودگی تهدید می شود.
وی خواستار اقدام مسئولان استان برای توقف این آلودگی ها و احقاق حقوق مردم این منطقه می شود و تاکید می کند: در حال جمع آوری امضا از روستائیان این منطقه و اقدام قانونی علیه شرکت نیشکر هستیم.
محمد ناصری از ساکنان کوی ملت اهواز نیز می گوید: هر چند یک بار خانه ها و خیابان های این منطقه پر از دود و خاکستر مزارع نیشکر می شود و گاهی که سرعت باد بیشتر است این خاکسترها تا منطقه کیانپارس هم می رود، اما متاسفانه با وجود شکایت به اداره محیط زیست هنوز هیچ نتیجه ای حاصل نشده است.

* از سبز تا سیاه نیشکر
طرح توسعه نیشکر در قالب هفت واحد کشت و صنعت با وسعت 80 هزار هکتار از سال 69 در خوزستان به اجرا درآمد. این صنعت در ابتدا قرار بود 'صنعت سبز' باشد اما اکنون مزارع نیشکر در 6 ماهه فصل برداشت، به آتش کشیده می شود و در واقع برداشت به صورت سنتی 'برداشت سیاه' انجام می شود.
معاون کشاورزی شرکت توسعه کشت و صنعت نیشکر و صنایع جانبی در توضیحاتی که به صورت کتبی ارائه کرده، می گوید: هم اکنون در 115 کشور جهان کشت و کار نیشکر انجام می شود و 85 درصد شکر تولیدی جهان از نیشکر است و زراعت نیشکر به عنوان گیاه خاص مناطق گرم و گرم مرطوب تنها در خوزستان در سطح تجارتی انجام می شود.
حسین آمیلی درباره دلیل انتخاب روش آتش زدن مزارع، توضیح می دهد: در بیشتر نقاط دنیا که امکان کشت و کار نیشکر وجود دارد به دلیل بالا بودن میزان بارندگی (1800-1200 میلیمتر) این گیاه به صورت دیم کشت می شود، از این رو عملکرد آن پائین است (حدود 70 تن در هکتار و کمتر) ولی در خوزستان به دلیل آنکه مزارع نیشکر آبیاری و کوددهی می شود، عملکرد به نسبت بالا است که این مساله موجب 'ورس شدن' مزارع (خوابیدن گیاه به دلیل بلندی و سنگینی نسبی آن) ‌شده و برداشت را مشکل می کند.
وی می افزاید: در برداشت دستی (سنتی) نیشکر، به ناچار همه مزارع به صورت 'سیاه' برداشت می شوند؛ یعنی مزارع را ابتدا آتش زده و سپس برداشت با قمه انجام می شود، ولی در برداشت ماشینی (برداشت سبز) برداشت مزارع سنگین ورس کرده بسیار مشکل بوده و با سختی فوق العاده و همراه با ضایعات (گاهی تا 25 درصد محصول) انجام می شود.
آمیلی اظهار می کند: چنانچه مزارع سنگین، آتش زده نشوند امکان ورود ماشین‌آلات برداشت به مزرعه وجود نخواهد داشت لذا آتش زدن آن امری اجتناب ناپذیر است؛ البته آتش زدن در شرایط خاص و حسب دستورالعمل فنی جهانی با عنوان 'مدیریت آتش' انجام می شود.
وی با بیان اینکه امروزه مدرن ترین و روزآمدترین ماشین‌ آلات قادر نیستند که مزارع سنگین را به صورت سبز و بدون ضایعات 25 درصدی برداشت کنند، می گوید: در برزیل که بزرگترین تولید کننده نیشکر جهان و متوسط عملکرد مزارع آن کمتر از 70 تن‌درهکتار است، قرار است برای سال 2025 برداشت به صورت سبز انجام شود.
آمیلی تاکید می کند: شرکت توسعه نیشکر با در اختیار داشتن 168 دستگاه از این نوع ماشین آلات برداشت، با همین مشکل روبه رو است و با دیدگاه های فنی و مدیریتی در جست وجوی راهکارهای اجرایی کاربردی است و در این راه از هیچ کوششی دریغ ندارد.
معاون شرکت توسعه نیشکر همچنین با اشاره به نگرانی های موجود درباره عوارض بهداشتی آتش زدن مزارع، می گوید: اگرچه برگ سوخته نیشکر شاید چندان چشم نواز نباشد و نبود آراستگی محیط را موجب شود، اما براساس یک تحقیق میدانی 35 ساله توسط یکی از دانشگاه های آمریکا در هاوایی (که مزارع آتش زده می شوند) نشان داده است که هیچگونه عوارض ریوی که حاکی از استنشاق هوای دود آلوده ناشی از آتش زدن مزارع نیشکر باشد ملاحظه نشده است بنابراین جای نگرانی از بابت سلامت، وجود ندارد و گواه بی بدیل آن ساکنان روستاهای همجوار کشت و صنعت های کارون و میان آب به ویژه هفت‌تپه است که 55 سال از فعالیت آن می گذرد.
وی با بیان اینکه بالانس یا تراز زیست محیطی گیاه نیشکر بسیار بالاست، توضیح می دهد: بر همین اساس هر هکتار زراعت نیشکر به طور متوسط 60 تن در سال دی اکسید کربن (CO2) از محیط جذب می کند و برای عمل فتوسنتز و ساخت مواد آلی گیاهی، حدود 40 تن اکسیژن به محیط پس می دهد؛ از سوی دیگر هر نفر در سال برای تنفس خود به طور متوسط به 200 کیلوگرم اکسیژن نیاز دارد و در این مدت حدود 180 کیلوگرم CO2 با بازدم خود به محیط پس می دهد، بنابراین 70 هزار هکتار مزارع کشت و صنعت نیشکر، سالانه اکسیژن مورد نیاز تنفس حدود 14 میلیون نفر را تامین کرده و‍‍ CO2 ناشی از بازدم بیش از 23 میلیون نفر را جذب می کند.
آمیلی با اشاره به اینکه در اثر سوختن یک هکتار زراعت نیشکر به طور متوسط حدود سه تن ‍‍ CO2 تولید و حدود 2 تن نیز اکسیژن مصرف می شود، می افزاید: مقایسه این آمار نشان می دهد جذب دی اکسید کربن نسبت به تولید آن، همچنین نسبت مصرف اکسیژن به تولید آن 'یک به بیست' است، به عبارتی 20 برابر دی اکسید کربن تولیدی در اثر سوختن نیشکر،‍‍ CO2 از محیط جذب می شود و 40 تن در سال اکسیژن توسط یک هکتار زراعت نیشکر تولید می شود.
وی با تاکید بر اینکه تمام تلاش شرکت نیشکر 'برداشت سبز' از مزارع است، می گوید: در جلسه ای که اردیبهشت امسال با دادستان اهواز و با حضور اداره کل بازرسی، اداره کل حفاظت محیط زیست، معاونت بهداشت و درمان استان، مدیریت ستاد بحران استانداری، سازمان جهاد کشاورزی و مدیران کشت و صنعت های هفتگانه این شرکت برگزار شد مقرر شد در کارگروهی راهکارهای برداشت سبز بررسی شود.
آمیلی اضافه می کند: در این کارگروه مقرر شد برای سال زراعی 96-95 در22 درصد مزارع برداشت سبز انجام شود و برای سال زراعی آتی (97-96) این سطح به 30 درصد افزایش یافته و نتایج عملی 2 ساله برای تصمیم گیری سال های آینده مورد تجزیه و تحلیل لازم قرار گرفته و درباره آن تصمیم گیری شود.

* زنگ خطر سلامتی
رئیس مرکز بهداشت شرق اهواز اما تاکید می کند: دود ناشی از سوزاندن نیشکر برای سلامتی مضر بوده و استنشاق دود و ذرات، برای افراد مشکلات تنفسی ایجاد می کند به همین دلیل این مساله در شورای سلامت شهرستان و در جلسات مختلف مطرح شده است.
آرش یلالی با بیان اینکه مرکز بهداشت به همراه اداره کل حفاظت محیط زیست بیش از یک سال پیش پیگیری خود را در این زمینه آغاز کرده اند، می افزاید: شرکت نیشکر قرار بود جایگزینی برای روش سوزاندن مزارع معرفی کند، اما مشاهده شده که به جای اینکار به سوزاندن مزارع در روزهای تعطیل روی آورده اند تا امکان نظارت و مستندسازی را از متولیان بگیرد، غافل از اینکه ما هم در همین شهر زندگی می کنیم و دود و خاکستر ناشی از سوزاندن در خانه های خودمان قابل دیدن است.
وی تصریح می کند: به دلیل بی توجهی شرکت نیشکر به تذکرها و اخطارها، به دلیل تهدید سلامتی مردم علیه آنها پرونده قضایی تشکیل دادیم که این پرونده در حال رسیدگی است.

* فرجه بی انتها
براساس ماده 9 قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست و ماده 2 قانون جلوگیری از آلودگی هوا سوزاندن مزارع و کاه و کلش ممنوع است. شورای سلامت خوزستان نیز از سال 90 ممنوعیت آتش زدن مزارع را مصوب و شرکت توسعه نیشکر را موظف به 'برداشت سبز' کرده است.
از سوی دیگر طرح جامع کاهش آلودگی کلان شهر اهواز آتش زدن مزارع نیشکر و پسماندهای آن را یکی از دلایل اصلی آلودگی هوای این کلان شهر برشمرده است. بر اساس این طرح که در سال 90 به تصویب رسیده، مقرر شده وزارت جهاد کشاورزی با همکاری سازمان صنعت، معدن و تجارت و سایر دستگاه‌های مربوطه ازابتدای سال 91 به گونه‌ای برنامه ریزی کنند تا با بهره گیری از دستاوردهای نوین و فناوری‌های جدید از سوزاندن پسماندهای کشاورزی در مزارع نیشکر ممانعت شود.
رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان اهواز در همین رابطه با تاکید بر اینکه سوزاندن مزارع نیشکر و سرشاخه های آن، به هیچ وجه از نظر محیط زیست قابل قبول نیست، می گوید: انتشار گازهای گلخانه ای مونوکسید کربن و دی اکسید کربن و افزایش ذرات معلق در هوا مهمترین آلودگی هایی است که در اثر آتش زدن مزارع بوجود می آیند به همین دلیل از چند سال پیش، همه واحدهای شرکت توسعه نیشکر به عنوان صنایع آلاینده معرفی شده اند.
علی بنی عگبه می افزاید: مدیران نیشکر در جلسات دادگاه مدعی بودند که به دلیل تحریم ها نتوانسته اند ماشین آلات و تجهیرات مورد نیاز را خریداری کنند و برنامه سه ساله برای کاهش آلایندگی خود نیاز دارند.
وی تاکید می کند: درخواست ما برداشت سبز تا 60 درصد مزارع و کاهش دود و آلایندگی ناشی از سوزاندن مزارع و سرشاخه های نیشکر در سال جاری (1395) بود که پس از انتخاب تیم کارشناسی و بازدیدهای میدانی از واحدهای نیشکر و جلسات متعدد در دادگاه و بررسی همه جانبه مشکلات برداشت سبز و امکانات واحدهای نیشکر مقرر شد کهبرداشت سبز در سال زراعی 96-95 تا 22 درصد و در سال 97-96 تا 30 درصد انجام شود و در پایان فصل برداشت تیم کارشناسی و متخصصان نسبت به بررسی نتایج روند اجرای طرح برداشت سبز اقدام و گزارش کارشناسی خود را به مسئولان ارائه می دهند تا برنامه های تکمیلی تصویب و به واحدهای نیشکر ابلاغ شود.
این مقام مسئول اضافه می کند: از دیگر درخواست های ما این بود که برای واحد دهخدا مهلت کمتری در نظر گرفته شود زیرا این واحد به دلیل همجواری با مناطق مسکونی شهری و روستایی و شهر اهواز نارضایتی های زیادی ایجاد کرده است اما با این مساله موافقت نشد.
وی تصریح می کند: با وجود نامه نگاری و اخطار، گزارش هایی داشتیم که در زمان وارونگی هوا نیز شرکت نیشکر مزارع را آتش می زند که به طور قطع این گزارش ها در پرونده قضایی این صنعت لحاظ می شود.
بنی عگبه همچنین با اشاره به راهکارهایی برای برداشت سبز می گوید: در دنیا و در کشورهایی که نیشکر کشت می کنند، اقدامات زیادی برای کاهش روش سنتی سوزاندن مزارع انجام شده است که شرکت توسعه نیشکر می تواند از این تجارب جهانی استفاده کند، هم اکنون نیز شرکت نیشکر کارون شوشتر هشت دستگاه جدید برای برداشت سبز خریداری کرده و هشت دستگاه دیگر نیز در مرحله واردات است؛ علاوه بر این در واحدهای نیشکری دهخدا و میرزا کوچک خان و امیر کبیر طرح هایی برای استفاده از سرشاخه ها و باگاس نیشکر و تولید کود کمپوست در دست اجرا دارند.

* وقتی معادلات نیشکری در هم می ریزد
مهران افخمی محقق و کارشناس محیط زیست همچنین با اشاره به شکایت های مردمی از دود و خاکستر نیشکر می گوید: سوزاندن نیشکر پیش از برداشت نخستین بار در کشور استرالیا و در دهه 1940 میلادی به عنوان پاسخی به کمبود نیروی کار و شیوع پاره ای آفات معرفی شد که در دهه 80 میلادی برداشت سبز جایگزین آن شد، این بدان مفهوم است که کشوری که خود شروع کننده روش سوزاندن در حدود 70 سال قبل بوده از سال ها پیش به اشتباه بودن سوزاندن پی برده و اقدام به اصلاح روش و توقف سوزاندن کرده است.
وی اظهار می کند: در کلمبیا، برزیل، موریتانی و آرژانتین نیز روش سوزاندن تقریبا منسوخ شده و جای خود را به روش های نوین و برداشت سبز داده است، حتی کشورهایی که از جنبه های گوناگون وضعیت نامناسب تری نسبت به کشور ما در زمینه تکنولوژی های موجود و سیستم های در دسترس دارند مثل پاکستان، اقدام به اصلاح روش سوزاندن کرده اند.
افخمی تصریح می کند: دود ناشی از سوزاندن مزارع نیشکر حاوی ذرات معلق بیشتر اسیدی و دارای ترکیبات نیترات های ثانویه، سولفات ها و ترکیبات آلی است که کودکان بیشترین تاثیرپذیری را از دود ناشی از آن دارند و این امر به دلیل توسعه نیافتگی کامل سیستم تنفسی آنهاست که به صورت اختلالات تنفسی اعم از انواع آسم، برونشیت و ... خود را نشان می دهد.
وی می افزاید: در هنگام سوزاندن مزارع نیشکر فرآیند سوختن کامل انجام نمی شود، به همین دلیل ترکیبات مختلف سمی ایجاد می شود که بخشی از آنها خواص سرطان زایی دارند و این مساله مدیریت این مشکل را ضروری می کند.
افخمی یکی از اقدامات مهم در مدیریت امر را تعریف زمان 'ممنوعیت آتش سوزی' می داند و می گوید: زمان ممنوعیت آتش سوزی مدت زمانی است که به دلیل شرایط اقلیمی و میزان دود سبب خواهد شد که دود به شکل مناسبی پخش نشده و آلودگی در منطقه اطراف محل آتش سوزی افزایش قابل ملاحظه ای یابد.
وی تصریح می کند: کارخانجات تولید شکر که صاحبان مزارع نیشکر هستند با سوزاندن محصول پیش از برداشت با کمتر کردن میزان مواد همراه محصول شامل برگ ها هزینه های برداشت، انتقال و عمل آوری را کاهش می دهند، ولی اگر به تبعات زیست محیطی سوزاندن مزارع توجه و کارخانجات در هزینه های آن سهیم شوند، در این امر تجدید نظر خواهند کرد.
این کارشناس می افزاید: نصب و تجهیز ایستگاه های پایش کیفیت هوا در اطراف مزارع نیشکر برای سنجش میزان پارامترهای کیفی از جمله ذرات معلق همچنین راه اندازی سامانه شکایات مردمی با اختصاص تلفن و ایمیل اختصاصی نیز می تواند از راهکارها باشد؛ به طور مثال در کشور آفریقای جنوبی 'سیستم پایدار مدیریت مزارع نیشکر' راه اندازی شده که مورد توافق دولت و اتحادیه مزارع نیشکر قرار گرفته است، از سوی دیگر باید توجه داشت که در صورت برداشت سبز و پرهیز از سوزاندن مزارع نیشکر بقایای باقیمانده منبع مناسبی برای تولید انرژی (به صورت مستقیم یا غیرمستقیم) هستند.
وی همچنین اظهار می کند: بزرگترین تولیدکنندگان نیشکر برزیل، هندوستان، چین، تایلند، پاکستان، مکزیک، فیلیپین، آمریکا، استرالیا، آرژانتین، اندونزی و کلمبیا هستند و به غیر از اینها گواتمالا، ویتنام، آفریقای جنوبی، کوبا، مصر، السالوادور، پرو و میانمار نیز جزو تولید کننده های اصلی نیشکر به شمار می آیند که نشان می دهد کشور ما جایگاه خاصی در سطح زیر کشت و میزان شکر تولیدی ندارد بنابراین وقتی کشورهای صاحب نام در خصوص تغییر الگوی برداشت محصول موفق بوده اند پس بالطبع ما هم قادر به این امر هستیم.
افخمی تاکید می کند: محاسبه دقیق خسارت ها و هزینه های زیست محیطی، بهداشتی، اجتماعی و امنیتی ناشی شرایط فعلی سوزاندن که به مردم خوزستان به ویژه کلان شهر اهواز وارد می شود، باعث خواهد شد که معادلات اقتصادی فعلی دگرگون شود.
وی می گوید: نکته قابل توجه دیگر امر 'سینرژی' یا 'هم بیشی' در محیط زیست است که با وجود مشکلات عدیده در کیفیت هوای استان مانند خروجی کارخانجات بزرگ، خودروها، پدیده گرد و غبار و خشکسالی عملا تاثیرات ناشی از سوزاندن، بیش از پیش شده و مسائل بغرنج تری را باعث می شود.
افخمی تصریح می کند: الزام شرکت توسعه نیشکر به انجام بررسی فنی لازم و اقدام برای تغییر روش کنونی به روش های کم ضررتر در یک بازه زمانی مشخص و با نظارت های فنی، راهکار ناگزیر برای حل این معضل است.

* سال های خاکستری
انتشار گازهای سمی و تشدید پدیده گازهای گلخانه ای تنها یک جنبه از اثرات مخرب آتش زدن مزارع نیشکر است. انهدام بافت خاک، کاهش رطوبت خاک و در نتیجه افت محصول، از بین رفتن موجودات زنده محیط ، فرسایش شدید خاک، کاهش حاصلخیزی زمین و کاهش تحمل گیاهان زراعی در برابر آفات، بیماری ها و خشکی، همچنین از بین رفتن زیستگاه های پرندگان از دیگر آُسیب هایی است که این روش برداشت به دنبال دارد.
مردم دلشان خوش است به حمایت قانون؛ مهلت دودسازان اما نامعلوم است. با این حال، نیشکر تا رسیدن به 'صنعت سبز' چند سال فاصله دارد؟

7151 / 6037
خبرنگار: نادره وائلی زاده ** انتشار دهنده: عبدالحمید راجی